Onbekende massa-executie van Sovjetsoldaten herdacht in Amersfoort

• Lambert Teuwissen

  Redacteur

Hun graven zijn anoniem, hun verhaal nauwelijks bekend. De 101 Sovjetsoldaten die morgen worden herdacht bij Kamp Amersfoort. Verslagen op het slagveld, als levend propagandamateriaal naar Nederland gehaald, mishandeld en vermoord. 

"Het was de op een na grootste massa-executie van de oorlog in Nederland", zegt Remco Reiding van de Stichting Russisch Ereveld. "Je zou zeggen dat men dat wel zou weten."

Morgen is het 75 jaar geleden dat de nazi's met nekschoten een einde maakten aan de wrede reis van de Sovjets. Rond een monument bij Kamp Amersfoort worden bij het ochtendgloren kaarsjes aangestoken voor de slachtoffers. Het is nog maar de vijfde keer dat Reiding de ceremonie organiseert; voorheen was er nauwelijks aandacht voor de groep.

"Tijdens de Koude Oorlog was het niet gebruikelijk om soldaten te herdenken uit een land dat onze nieuwe vijand was", legt Reiding uit. "Bovendien kwamen deze jongens uit een ver land en hebben we geen gegevens over hun identiteit. Er zijn dus ook geen familieleden die een graf kunnen bezoeken. Daardoor is het verhaal nooit tot leven gekomen en steeds meer in de vergetelheid geraakt." 

De soldaten kwamen in september 1941 in veewagens aan in Amersfoort na een reis van twee weken. Krijgsgevangenen van het Oostfront, waarschijnlijk Oezbeken. Ze moeten zich totaal verloren hebben gevoeld: ontheemd, uitgehongerd, mishandeld, in een land waar ze de taal niet spraken. 

"De nazi's haalden hen naar Nederland om ons te laten zien wat voor untermenschen het waren. Ze werden tentoongesteld: als groep moesten ze door een haag van mensen door de stad naar het kamp lopen. Ook in het kamp hebben ze dagenlang in de buitenlucht doorgebracht, als voorbeeld voor de Nederlandse gevangenen daar."

Het plan mislukt meteen, omdat de geschokte Nederlanders de overwonnen militairen juist water, fruit en brood wilden geven - wat de Duitsers niet toestonden. Ook een poging de soldaten tegen elkaar op te zetten mislukte. "Er was een Duitse filmploeg die moest vastleggen hoe ze elkaar zouden bevechten om een stukje brood. Maar toen het brood over de omheining werd gegooid, gebeurde het tegenovergestelde: het werd keurig in stukjes verdeeld door de mannen, hoewel ze vreselijk honger hadden."

"De smeerlappen van de SS vingen bot", verwoordde verzetskrant De Waarheid het. "Het is hen geen ogenblik gelukt tweespalt tussen de Nederlandse en Russische gevangenen te stichten."

Schedels op bureau

Het lijkt erop dat de nazi's de Sovjets van ontberingen wilden laten omkomen. Door ziekte, ondervoeding en mishandeling stierven 24 militairen binnen een half jaar. Uiteindelijk werd in overleg met Berlijn besloten tot een massa-executie van de rest van de groep. De mannen werd verteld dat ze naar Frankrijk zouden worden afgevoerd, maar kwamen na een korte rit uit bij het executiepeloton. 

"Je zou kunnen zeggen dat ze geen nut meer hadden. Het propagandaverhaal had niet gewerkt en uiteindelijk wisten de nazi's niet wat ze met hen aanmoesten. Toen is maar besloten hen dood te schieten." Twee schedels van de gevangenen eindigden op het bureau van de kamparts, als curiositeit.

De plek waar de mannen na de oorlog werden herbegraven groeide uit tot het Russisch Ereveld, waar ook Sovjetmilitairen die in krijgsgevangenschap in Duitsland waren gestorven werden begraven. Reiding besteedde veel tijd aan het achterhalen van de identiteit van die oorlogsdoden, maar de 101 van Amersfoort zullen voor altijd anoniem blijven: de Duitsers vernietigden alle informatie over de mannen. 

"Dat maakt ons moreel verantwoordelijk voor deze jongens", vindt Reiding. "Ver weg van huis, zonder dat de familie het weet, als beesten afgeslacht. Dat is iets wat we in gedachten moeten houden, al is het maar een keer per jaar."

Toch merkt ook Reiding dat de relatie met Rusland opnieuw spanningen oproept, door geruzie over MH17, Europese embargo's en berichten over Russisch nepnieuws. "Een moeizame relatie tussen Nederland en Rusland laat zich op alle vlakken voelen, dus wij ervaren dat ook. Maar wat wij doen is a-politiek. De oorlogsslachtoffers van toen, nota bene geallieerden, mogen niet lijden onder hedendaagse politiek."

Met 150 bezoekers verwacht Reiding morgenochtend het dubbele aantal mensen van vorig jaar, meer dan ooit. "Het is natuurlijk 's ochtends vroeg en we zijn nog een nieuwe traditie, maar dat is best een aardig resultaat. We zijn erg blij dat er voor het eerst een school komt, vijftig leerlingen en hun ouders. Het zou een mooie traditie zijn om voort te zetten." 

Op 22 april besteedt Andere Tijden aandacht aan het verhaal van de vermoorde Sovjetsoldaten, om 21.20 uur op NPO 2.