Minister en Kamerlid tegelijk. Waarom kan dat?
Minister Dijsselbloem (Financiën) krijgt veel vragen over zijn positie als voorzitter van de Eurogroep. Wie hem vanochtend wilde spreken, kon terecht in het deel van de Tweede Kamer waar de PvdA-fractie vergadert. Dijsselbloem moest daar namelijk zijn: hij is lid van de fractie.
Naast Dijsselbloem zijn er nog zeven bewindslieden die tegelijk in de Tweede Kamer zitten. Hoe kan dat eigenlijk en welke problemen levert dat op?
1. Om welke Kamerleden gaat het?
De VVD telt op dit moment vier Kamerleden die ook deel uitmaken van het kabinet: premier Rutte, minister Hennis-Plasschaert (Defensie) en de staatssecretarissen Dekker (Onderwijs) en Dijkhoff (Veiligheid en Justitie).
Ook de PvdA-fractie telt vier bewindslieden: behalve Dijsselbloem zijn dat vicepremier en minister van Sociale Zaken Asscher, minister Ploumen (Ontwikkelingssamenwerking en Buitenlandse Handel) en staatssecretaris Dijksma (Infrastructuur en Milieu). De PvdA levert ook nog de Kamervoorzitter (Arib), dus als je die erbij telt, blijven er eigenlijk maar vier Kamerleden van die partij over die zich helemaal op het Kamerwerk kunnen concentreren.
2. Is het niet raar dat iemand tegelijk bewindspersoon en Kamerlid is? De Kamer controleert toch het kabinet?
Nederland kent inderdaad een ‘dualistisch systeem’: het parlement en de regering staan los van elkaar en je kunt normaal gesproken niet van allebei lid zijn. Dit in tegenstelling tot bijvoorbeeld het Verenigd Koninkrijk: daar blijven bewindspersonen tijdens hun regeerperiode lid van het parlement. Zo is premier May in het Lagerhuis nog steeds vertegenwoordiger van het district Maidenhead.
Op de absolute scheiding tussen parlement en kabinet maakt de Grondwet een uitzondering voor de duur van de formatie. Volgens artikel 57 kan een minister of staatssecretaris “die zijn ambt ter beschikking heeft gesteld dit ambt verenigen met het lidmaatschap van de Staten-Generaal, totdat omtrent die beschikbaarstelling is beslist.”
Die regel is bedacht om praktische redenen: na verkiezingen worden bijna altijd bewindslieden in de Tweede Kamer gekozen. Vaak zitten er ook lijsttrekkers bij. Als de combinatie niet mogelijk was, zou bijvoorbeeld VVD-leider Rutte na de verkiezingen ofwel het premierschap moeten neerleggen ofwel geen zitting moeten nemen in het orgaan waarin hij net is gekozen. Beide opties liggen niet erg voor de hand.
3. Bestaat deze regel al lang?
In deze vorm is de combinatiemogelijkheid er sinds 1983. Dat betekent dus theoretisch dat een minister onbeperkt lid van de Kamer kan blijven, zolang er nog geen nieuw kabinet is. Vóór 1983 konden de functies ook al worden gecombineerd, maar toen was de maximale duur drie maanden. Met andere woorden: als de formatie langer duurde dan drie maanden, moest de betrokkene kiezen voor een van beide functies. In de praktijk kwam het geregeld voor dat er niet binnen drie maanden een kabinet was. In 1977 bijvoorbeeld duurde de formatie bijna zeven maanden. PvdA-leider Den Uyl was behalve Kamerlid ook premier en drie maanden na de verkiezingen koos hij ervoor om in het kabinet te blijven. Hij maakte vanaf dat moment dus geen deel meer uit van de Kamer.
CDA-voorman Van Agt, die vicepremier was en minister van Justitie in hetzelfde kabinet, maakte een andere keuze: hij legde het ministerschap neer en bleef fractievoorzitter in de Kamer.
4. Veroorzaakt de vermenging van functies in de praktijk problemen?
Dat valt wel mee. Het zal natuurlijk niet gauw voorkomen dat het Kamerlid Rutte een motie indient tegen premier Rutte of dat Kamerlid Ploumen schriftelijke vragen stelt aan minister Ploumen. Maar fracties maken soms wel andere afwegingen dan het kabinet. Dan kunnen de acht Kamerleden botsen met ministers en staatssecretarissen, theoretisch dus ook met zichzelf.
5. Hoe gaat het nu verder?
De algemene verwachting is dat de formatie nog wel even gaat duren. De kans is dus groot dat de combinaties voorlopig blijven. Het ziet er niet naar uit dat de PvdA in het kabinet komt, dus als de nieuwe regeringsploeg aantreedt, houden Asscher, Dijsselbloem, Ploumen en Dijksma waarschijnlijk ‘alleen’ nog het Kamerlidmaatschap. De VVD is een stuk kansrijker om weer te gaan regeren. Als dat inderdaad gebeurt, wordt Rutte weer premier. Wat Hennis, Dijkhoff en Dekker gaan doen, is nog niet bekend. Maar het lijkt wel zeker dat Hennis of Dijkhoff fractievoorzitter wordt en dus in de Kamer blijft.
Behalve Rutte zullen waarschijnlijk nog wel meer VVD-Kamerleden naar het kabinet doorschuiven, dus dan ontstaan er een paar vacatures. Kandidaten die nu net buiten de boot zijn gevallen, komen dan alsnog in de Kamer.