'Je waant je op het tussendek van een VOC-schip'

• Maino Remmers

  Verslaggever

"Jij ziet er uit als een echte landrot. Ik schrijf je in voor de reis van je leven." Wie de tentoonstelling De wereld van de VOC binnengaat, waant zich op een tussendek van een VOC-schip met zeegeruis en zicht op woeste golven rondom.

De VOC, Verenigde Oost-Indische Compagnie, was in 1602 de eerste multinational ter wereld. Bijna 200 jaar was het een succes, maar wel met een beruchte reputatie. Vanmiddag opent in het Nationaal Archief in Den Haag de tentoonstelling De wereld van de VOC. Daar herleeft die tijd in beeld, geluid en zelfs in geuren.

Uiteraard ligt er een selectie van waardevolle boekwerken uit de 25 miljoen tellende pagina's archiefmateriaal met een lengte van 1,2 kilometer. Maar de makers zorgen dat je "De Oost" hoort en zelfs ruikt.

Bijzonder topstuk is het 'octrooi' waarmee de VOC een feit was en daarmee eigenlijk de eerste multinational. "Aan het begin van de VOC hadden verschillende steden hun eigen compagnie die naar de Oost voeren. Maar dat bracht de staat natuurlijk helemaal niks op, terwijl de republiek wel in oorlog was met Spanje", vertelt samensteller Nancy Hovingh.

Raadspensionaris Johan van Oldenbarnevelt greep daarom in. Hij meende dat de staat weinig voordeel had als iedere stad een eigen compagnie laat varen. De VOC werd opgericht om samenwerking te bevorderen. Voortaan had dat bedrijf het alleenrecht om handel te drijven.

De VOC kreeg daarin verregaande bevoegdheden te drijven. "In dat octrooi stond: de VOC heeft monopolie op specerijenhandel en doet daarvoor wat nodig is. Dat leidde regelmatig tot roof, moord en uitbuiting," vertelt Hovingh.

Samensteller Nancy Hovingh laat ook de eerste VOC-aandelen zien. "Maar buiten de VOC om werd er toch nog gehandeld en dus greep de staat in. Een parallel naar de recente bankencrisis is gemakkelijk te maken. Joris Luyendijk maakt in de tentoonstelling de vergelijking."

Er zijn meer stemmen te horen, zoals die van Nelleke Noordervliet en Ramsey Nasr. Ze kruipen in de huid van een gouverneur-generaal, een grootaandeelhouder, een dominee en een koopman. Ze brengen de persoonlijke verhalen uit de archiefstukken tot leven.

"Deze tentoonstelling is niet alleen het bekijken van oude documenten die in Den Haag liggen opgeslagen, het wordt voelbaar gemaakt. Je hoort de zee en ruikt specerijen."

Naast de scheepsjournalen, porselein uit een gezonken VOC schip staat er ook een computerscherm. "Daarop kun je je eigen familienaam invoeren om te zien of je voorouders nog betrokken waren bij de VOC".

Apart zijn de openklapbare globes. Wie er zijn neus in steekt ruikt de specerijen die de Republiek rijk maakten. Op onverwachte momenten schalt keihard het getetter van een olifant. "Die hadden mensen in Holland nog nooit gezien toen er eentje per schip arriveerde."