Islam Karimov regeerde Oezbekistan als een despoot

De aan de gevolgen van een hersenbloeding overleden dictator Islam Karimov heeft Oezbekistan een kwart eeuw lang met ijzeren vuist geregeerd. Toch werd hij door de VS en de EU jarenlang gezien als een bondgenoot in de strijd tegen het terrorisme. Daaraan kwam een eind in 2005 nadat Oezbeekse veiligheidstroepen in koelen bloede honderden demonstranten hadden doodgeschoten.

Over Karimovs afkomst is nauwelijks iets bekend. Volgens zijn officiële biografie werd hij in 1938 geboren in Samarkand en waren zijn ouders ambtenaren. Het eerstvolgende dat verteld wordt, is dat hij zich in 1960 aansloot bij de communistische partij van de Sovjet-Unie, waarvan Oezbekistan deel uitmaakte.

Man zonder vrienden

Vermoedelijk waren zijn ouders in werkelijkheid ongeschoolde arbeiders, was zijn moeder Oezbeeks en zijn vader Tadzjieks of Joods, en groeide hij op in een weeshuis, omdat zijn vader onder Sovjet-dictator Stalin in de gevangenis zat. Dat zou kunnen verklaren dat Karimov zijn leven lang een man zonder vrienden en emotionele banden bleef, die er niet voor terugschrok zijn oudste dochter met haar kinderen door gewapende militairen uit haar paleis te laten halen en onder huisarrest te laten plaatsen.

In 1964 kreeg hij een zoon met zijn eerste vrouw, van wie hij kort daarna scheidde. Over die zoon is nauwelijks iets bekend. Hij zou in Moskou wonen en sinds de onafhankelijkheid van Oezbekistan nooit meer in zijn vaderland zijn geweest.

Communistische partij

In 1967 trouwde Karimov opnieuw, met een Russisch econome. Haar familie had goede connecties in het communistische partijapparaat. Mede daardoor maakte Karimov vlot carrière. Het stel kreeg twee dochters.

In 1989 veroverde hij de hoogste post in Oezbekistan: die van secretaris-generaal van de communistische partij in de Sovjet-republiek Oezbekistan. In 1990 werd hij president en in augustus 1991, toen de Sovjet-Unie uiteenviel, riep hij de onafhankelijke republiek Oezbekistan uit.

Karimov verbood de communistische partij en richtte zijn eigen Volksdemocratische Partij op. Hoewel officieel andere partijen werden toegestaan en Oezbekistan een democratische grondwet kreeg, vestigde Karimov in feite een nieuwe totalitaire eenpartijstaat. De media fungeerden als spreekbuis van het regime, de geheime politie had een grote, ongecontroleerde macht, elke vorm van serieuze oppositie werd meedogenloos onderdrukt en de dictator werd verheerlijkt als een nationale held en als de grote beschermer van de armen en verdrukten, die het land een periode van ongekende welvaart en geluk had gebracht.

Meer dan 90 procent

In 1996 liet Karimov zich in een referendum voor vijf jaar herkiezen; volgens de officiële uitslag kreeg hij 91,9 procent van de stemmen. Ook in 2000, 2007 en 2015 werd hij met meer dan 90 procent van de stemmen herkozen. Om de verkiezingen een schijn van democratische legitimiteit te geven, waren er door Karimov uitgekozen tegenkandidaten, die tijdens de campagne zijn verdiensten prezen.

Hoewel Karimov zijn ambt aanvaard had met zijn hand op de Koran, hield hij, net als voorheen de Sovjet-leiders, de godsdienst onder strakke staatscontrole. Vooral na een mislukte moordaanslag op hem in 1999 maakte hij actief jacht op moslimradicalen. Duizenden Oezbeken werden opgepakt vanwege "islamistisch extremisme". De leiders van de belangrijkste radicale moslimbeweging, de Islamitische Beweging van Oezbekistan, werden bij verstek ter dood veroordeeld. De leden weken uit naar Afghanistan en verklaarden zich trouw aan al-Qaida en later aan IS.

Bloedbad van Andizjan

Na de aanslagen van 11 september 2001 beschouwde de VS Karimov als bondgenoot in de strijd tegen het terrorisme. Honderden Amerikaanse militairen werden gelegerd op een basis in Oezbekistan, van waaruit ze operaties in Afghanistan konden ondersteunen.

Aan het bondgenootschap kwam een eind na het bloedbad van Andizjan. Op 13 mei 2005 schoten veiligheidstroepen op een plein in deze stad honderden en mogelijk zelfs meer dan duizend mensen dood. De slachtoffers demonstreerden tegen de veroordeling van 23 zakenlieden die werden beschuldigd van banden zouden met moslimextremisten. Volgens ooggetuigen hadden de militairen het plein afgesloten en schoten ze gericht op de massa. Het bloedbad van Andizjan wordt gezien als de grootste door de staat georganiseerde afslachting van tegenstanders sinds het bloedbad op het Plein van de Hemelse Vrede, in Peking in 1989.

Levend gekookt

Twee maanden na het bloedbad verlieten de Amerikaanse troepen Oezbekistan en schortte de VS de militaire steun aan het land op. De EU stelde een wapenembargo in. De EU en de VS vroegen om een onderzoek naar het bloedbad, maar dat is er nooit gekomen. De sancties werden later ingetrokken, hoewel Amnesty International en andere mensenrechtenorganisaties melding maakten van gruwelijkheden zoals het levend koken van gevangenen.

Lange tijd werd aangenomen dat Karimovs dochter Goelnara hem zou opvolgen. Zij leefde als een oosterse prinses, trad op als popzangeres en stond bekend als zakenvrouw en beschermster van culturele doelen. Maar in 2014 viel zij in ongenade, officieel wegens corruptie, en werd zij onder huisarrest geplaatst.

Sindsdien werd aangenomen dat Karimov geen dynastie zoals in Noord-Korea zou vestigen. Wie hem wel opvolgt, was nog volstrekt onduidelijk toen er vorige week berichten kwamen dat hij na hersenbloeding in een ziekenhuis was opgenomen.