'Nieuw milieuproces tegen Staat kan verkeerd uitpakken'

Juristen zagen het al aankomen: het was na de Urgenda-zaak een kwestie van tijd voordat er een nieuw milieuproces tegen de Nederlandse staat zou worden aangespannen. Maar of Milieudefensie de zaak over luchtkwaliteit gaat winnen, is allerminst zeker. Dat zeggen twee deskundigen die nauw betrokken waren bij de historische uitspraak vorig jaar.

In de zaak over het reduceren van de CO2-uitstoot kreeg Urgenda vorig jaar gelijk: de staat moet in 2020 de uitstoot van het broeikasgas met ten minste 25 procent hebben teruggebracht. De rechtszaak loopt nog steeds; de Staat is in beroep gegaan tegen het vonnis.

De uitspraak heeft de deur opengezet voor andere actiegroepen, zegt Toon Huydecoper, voormalig advocaat-generaal bij de Hoge Raad. De deur stond volgens hem altijd al op een kier, doordat iedereen naar de rechter kan stappen. "Urgenda was de eerste die er doorheen is gelopen. Daar put Milieudefensie vertrouwen uit."

Plicht van de Staat (en burgers)

In de klimaatzaak baseerde de rechter zich niet alleen op verdragen of wetenschappelijke gegevens, maar vooral op het grondbeginsel dat de Staat zijn burgers moet behoeden voor onevenredig gevaar. "Die plicht hebben burgers zelf ook. De Staat moet erop toezien dat burgers die plicht nakomen."

Milieudefensie baseert zich met zijn eis tegen de staat op hetzelfde principe, maar er is mogelijk wel een verschil, zegt Huydecoper. "Bij de klimaatzaak was er sprake van een situatie waarbij het onaanvaardbaar werd geacht om door te gaan op de huidige weg. Het was onverantwoord om niet in te grijpen."

Botsing der machten

Juridisch gezien was de klimaatzaak interessant, vindt Huydecoper, omdat de rechter zich uitsprak over het regeringsbeleid. "Dat raakt aan de trias politica, de scheiding der machten tussen de wetgevende, uitvoerende en rechterlijke macht." In de Nederlandse staatsinrichting zijn deze gescheiden van elkaar om een machtsevenwicht in stand te houden.

Volgens docent Jaap Hanekamp van het University College Roosevelt in Middelburg brengt de botsing wel risico's met zich mee. Hij gaf destijds advies over de juridische gevolgen van het Urgenda-proces. "Het is gevaarlijk. Rechters gebruiken hun macht met de beste bedoelingen, maar ik ben er niet gerust op. Het kan verkeerd uitpakken."

De financiële gevolgen kunnen bijvoorbeeld problematisch zijn volgens hem. "Als er steeds nieuwe rechtszaken worden aangespannen kan dat ten koste gaan van andere uitgaveposten, zoals volksgezondheid. Als je ergens geld aan moet uitgeven, kan je het ergens anders niet inzetten. Dat kan ontwrichtend werken."

'Hek van de dam'

Het is volgens Hanekamp moeilijk aan te geven of Milieudefensie met de rechtszaak over luchtkwaliteit evenveel succes zal hebben als Urgenda met de klimaatzaak. Die historische veroordeling kan een steuntje in de rug zijn, maar er speelt meer.

"Het klimaat gaat iedereen aan, luchtkwaliteit is meer specifiek en verschilt per regio", zegt de docent. "Als je de eisen van allerlei pressiegroepen die iets specifieks willen steeds honoreert, is het hek van de dam. Dat weten rechters ook."