'De dochter van Stalin bleef vluchten'

• Lambert Teuwissen

  Redacteur

"Nou, u zult het waarschijnlijk niet geloven, maar ik ben de dochter van Stalin." Met die woorden meldde Svetlana Alliloejeva zich op 6 maart 1967 in de Amerikaanse ambassade van New Delhi. Het besluit om over te lopen had Svetlana min of meer in een opwelling genomen. Ze was opgegroeid als de 'prinses van het Kremlin', maar voelde zich nu lijfeigene van de USSR. Ze hoopte op een beter leven aan de ander kant van het IJzeren Gordijn.

"Ze was een gokker", zegt Rosemary Sullivan, die het boek De dochter van Stalin schreef over Svetlana. "Ze kon in het onbekende springen zonder dat ze wist waar het zou eindigen. Maar ze was ook een optimist. Er is ooit over haar gezegd dat ze nooit ergens voor weg rende, maar altijd ergens naartoe."

Svetlana werd geboren in 1926, als tweede kind en enige dochter van de Sovjetleider en diens tweede vrouw Nadja. Ze was zijn lievelingskind; hij noemde haar zijn musje. Hoewel Stalin vaak afwezig was, schreef hij brieven aan zijn "kleine gastvrouw", ondertekend met "arme boer J. Stalin".

Toch moet Svetlana zelfs als kind iets hebben gemerkt van de schaduw die over de schijn-idylle hing. "Op haar elfde verdwenen een oom en een tante en niemand wilde zeggen waarom", somt Sullivan op. "Tijdens de Terreur van 1937 verdwenen klasgenootjes, tot afgrijzen van Svetlana. Maar haar vader zei dan: 'daar kan ik niks aan doen, het is de geheime politie die op staatsvijanden jaagt'."

Ook Svetlana was niet beschermd tegen de grillen van haar vader. "Chroesjtsjov zei eens dat het leek op een kat met een muis. Zolang ze zich gedroeg, was ze zijn dochter. Maar toen ze een jonge vrouw werd, werd hij afstandelijker."

Sullivan denkt dat Svetlana als tiener pas echt doorkreeg hoe ernstig de situatie was. Eerst ontdekte ze bij toeval dat haar moeder zelfmoord had gepleegd. Haar was altijd verteld dat ze aan een buikvliesontsteking was overleden, maar in een buitenlands artikel dat Svetlana moest lezen om haar Engels bij te houden, stond terloops dat Nadja zelfmoord had gepleegd toen haar dochter 6 was. Het was het noodlot, verklaarde haar oma. "Niets vragen", zei haar kinderjuf.

Svetlana moest nu wel erkennen dat de waarheid alleen gefluisterd kon worden in de Sovjetunie. Hoe gevaarlijk haar vader kon zijn, merkte ze toen Stalin de man op wie ze verliefd was geworden, Alexsej Kapler, naar een werkkamp stuurde. Spionage, luidde de aanklacht, maar zijn interesse voor de 16-jarige Svetlana zal hebben meegespeeld.

"Ze was verliefd zoals alleen een tiener dat kan zijn, vol passie. Toen hij naar de goelag werd gestuurd, wist ze het. Ze wist dat alleen haar vader daartoe opdracht had kunnen geven. Ze werd er bijna waanzinnig van."

Svetlana verlangde naar een normaal leven. Om niet alleen 'de dochter van' te zijn. Om niet constant te worden bewaakt. "Ik weet nog", schreef een klasgenootje later, "dat ze ooit een jongen op zijn tenen trapte, waarop hij haar een ‘rode koe’ noemde. Ze glunderde gewoon van blijdschap".

Maar zelfs na de dood van haar vader bleef ze staatseigendom. Premier Kosygin verbood haar in 1965 persoonlijk om te trouwen met Brajesh Singh, een Indiër die ze in een sanatorium had leren kennen. "Wat moet je met zo’n oude zieke hindoe?", beet hij haar toe. "Nee, we zijn er allemaal faliekant tegen!"

"Na de dood van haar vader verwachtte ze een bevrijding, maar dat kwam er niet van", stelt Sullivan. "Voor de Nomenklatoera bleef ze als Stalins dochter belangrijk, als band tussen Stalins macht en de Communistische Partij."

Toen Singh een jaar later overleed, ontdooide het Kremlin iets. Ze kreeg toestemming om zijn as uit te strooien in de Ganges. "Dat was een politieke zet. India kocht op dat moment wapens van de Sovjetunie, dus het was goed voor de relatie met het land. Het ging helemaal niet om medemenselijkheid. Ik denk dat Svetlana ervan walgde."

In India zag Svetlana daarom haar kans schoon, hoewel ze twee kinderen uit een eerder huwelijk moest achterlaten in Moskou. "Ik zou in Rusland kunnen leven zoals veel anderen doen, als een hypocriet die zijn eigen meningen voor zich houdt", schreef ze aan Josef (22) en Katja (17). "Door de dood van mijn man ben ik wezenlijk veranderd. Ik kan onmogelijk nog langer zwijgen en tolerant zijn."

De Amerikanen reageerden totaal verrast op de zet van Svetlana. Ten eerste wisten ze niet eens dat Stalin een dochter hád. De CIA-man die haar opving in New Delhi vroeg haar dossier op in Washington maar kreeg te horen dat dat er niet was.

Daarnaast kwam de vlucht op een bijzonder precair moment. De VS en de Sovjetunie zochten juist wat meer toenadering, iets wat zo’n prominente overloper kon frustreren. Bovendien kwam de 50ste verjaardag van de Russische Revolutie er aan, wat de zaak nog meer op scherp zette.

Het ministerie van Buitenlandse Zaken beval de ambassade "dat mens onmiddellijk uit de ambassade te gooien". Dat telegram kwam echter pas aan op het moment dat Svetlana al op het vliegtuig naar het Westen was gezet.

Ondanks de diplomatieke klucht was Svetlana uiteindelijk toch welkom in de VS. Wat hielp was dat ze arriveerde met een boekdeal op zak. Ze zou 1,5 miljoen euro krijgen voor haar memoires. Destijds had alleen Churchill meer gekregen voor zijn memoires; iedereen wilde natuurlijk alles weten over haar leven en haar oordeel over haar vader.

Dat oordeel was complex, meent Sullivan. "Het is makkelijk om je vader helemaal af te wijzen. Of om alles goed te praten. Maar balanceren is moeilijk. Ze hield van de man, maar ze walgde van de politicus, die ze een cynische, moordende machtswellusteling vond. Het is heel schizofreen."

"Ze meende dat hij was begonnen als een menselijk persoon, in die beginjaren met Nadja en hun kinderen. Maar hij had al het menselijke achter zich gelaten in de naam van politiek. Zij dacht dat hij bereid was alles op te offeren om de Sovjetunie om te vormen in een industriële wereldmacht. Zo werd hij een harde, cynische leider zonder enig geweten."

Cult

Ook in de VS vond Svetlana geen geluk. Aarden lukte niet: ze verhuisde tientallen keren, kwam in aanraking met een sekte, verloor haar geld, flirtte met zelfmoord en keerde zelfs nog anderhalf jaar terug naar de Sovjetunie. Toch bleef ze volharden.

Het manisch optimisme van Svetlana sprak Sullivan aan. "Wat me ontroerde aan haar was haar stoïcisme. Zelfs toen ze haar geld kwijtraakte, verloor ze niet haar waardigheid."

Ondanks alle vluchtpogingen bleef Svetlana haar hele leven, tot ze in 2011 op 85-jarige leeftijd stierf, achtervolgd door haar vader. "Ze heeft ooit gezegd: waar ik ook naartoe ga, al is het Australië, ik ben altijd de gevangene van mijn vaders naam. En ze voegde eraan toe: je kunt niets doen aan je noodlot, maar het spijt me wel dat mijn moeder geen timmerman heeft getrouwd."