'Het ging de NSB ook om gezelligheid'

Door redacteur Lambert Teuwissen

"De NSB was een bizarre organisatie. Aan de ene kant knokploegen, antisemitisme, Jodenvervolging en gevechten, aan de andere kant breiclubjes, zorg en sport." Erik Schumacher onderzocht samen met collega historicus Josje Damsma de NSB in Amsterdam. In hun vandaag verschenen boek 'Hier woont een NSB'er' stellen ze het beeld van de opportunistische, brute WA'er bij.

"Het ging niet alleen om de politiek, maar ook om de gezelligheid. Wie lid werd, kwam in een warme omgeving terecht met bijvoorbeeld kameraadschapavonden. Leden vonden het leuk om te drinken en te zingen. Je had bijvoorbeeld het kleinkunsttheater Imperial op het Thorbeckeplein, die hielden speciale NSB-avonden met kortingen voor leden."

De NSB-leiding moedigde dit soort activiteiten aan. "Zij zorgden dan voor bijvoorbeeld een toneelstuk met een duidelijk propagandistische lading, zodat de mensen tegelijkertijd ideologisch gevormd werden."

"Het was ook de bedoeling dat de leden zich inzetten: mensen moesten kranten verkopen en vergaderingen bezoeken. De leiding hoopte dat de gezelligheid die ontstond vanzelf tot groepsdruk zou leiden. Zo van: 'Ik zal maar meegaan, want daar zijn mijn vrienden en anders zien ze me niet meer voor vol aan'".

Zorg

Zo vonden de tienduizend Amsterdamse leden van de partij elkaar. "Dat is in zeker zin ook gedwongen, omdat ze bij de verzuilde clubs niet meer terecht konden. Wie lid werd maakte het zichzelf niet gemakkelijk. Als je een uniform aanhad, dan werd je uitgejouwd. Had je een NSB-affiches voor het raam, dan kon je een steen door de ruit verwachten. Er was dus behoefte aan die warmte."

En de NSB bood meer. "Niet alleen gezelligheid, maar ook een echt vangnet: kameraadschapzorg, als het financieel wat minder ging. Dan kreeg je een bedrag zodat je weer even verder kon. Ook waren er waren tehuizen in de provincie voor vrouwen die overspannen waren of voor standskinderen die een frisse neus wilden halen."

Gevaarlijk

Toch mag het duidelijk zijn dat, ondanks de breiclubjes, de NSB institutioneel ook haar gewelddadige kanten kende. Het was de paramilitaire Weerbaarheidsafdeling voor de oorlog verboden hun uniform te dragen, maar na de inval marcheerden ze provocerend door Joodse buurten, wat met enige regelmaat tot gevechten leidde. "Die NSB'ers gedroegen zich heel uitdagend en zochten het gevecht op."

Ook hun samenwerking met de Duitsers maakte hen gevaarlijk. "Ze kenden de weg, spraken de taal en waren dus bedreigend voor het verzet. Het was voor de Duitsers zelf best moeilijk om overzicht te krijgen van het verzet, maar met de NSB kwamen ze heel ver. Het verzet was er dus op gebrand om die NSB'ers om te leggen."

Beste van maken

Hoe gehaat de organisatie dan ook mag zijn geweest, het is niet zo dat mensen geheel werden uitgesloten omdat ze bij de NSB gingen. "Het bekende verhaal dat families verscheurd werden omdat pa bij de partij ging en ma dat niet wilde, klopt niet helemaal. Aan de organisatie hadden niet-NSB'ers een hekel, maar ze reageerden anders als hun familie of een goede vriend of aardige buurman lid werd."

"Men probeerde er dan vaak het beste van te maken. Mensen probeerden te voorkomen dat politiek een wig tussen hen dreef. Dan werd dat onderwerp gewoon vermeden."

Hier woont een NSB'er: Nationaalsocialisten in bezet Amsterdam - Josje Damsma en Erik Schumacher - Boom - ISBN: 9789085069539 - €19,90