Speuren naar verborgen Vermeers en opgerolde Rembrandts

Door redacteur Lambert Teuwissen

Ze telden één voor één de kogelgaten in het Place de la Concorde en voorkwamen dat het Amerikaanse leger latrines groef in de Tuileries. Ze onderzochten 'De Nachtwacht', die jarenlang opgerold had gelegen in een mergelgrot in Maastricht, en vonden Vermeers geroofde meesterwerk 'De Astronoom' in een zoutmijn die de nazi's hadden willen opblazen.

Het is haast onmogelijk het belang van de Monuments, Fine Arts en Archives-sectie van het geallieerde leger te overschatten, meent Robert Edsel, die er het boek 'The Monuments Men' over schreef. Het verschijnt later deze maand in het Nederlands als 'De Kunstbrigade'.

"Kun je je al die media-aandacht nog herinneren toen het Nationale Museum in Bagdad werd geplunderd? Dat was één museum. Vermenigvuldig dat nu eens met alle musea en private collecties die werden geplunderd tijdens de Tweede Wereldoorlog. Je durft het je niet voor te stellen wat er gebeurd had kunnen zijn."

Kapotte gebouwen

President Roosevelt raakte overtuigd van het belang van de MFAA door het spookbeeld dat de totale oorlog op het Europese vasteland duizenden jaren cultuurgoed zou kunnen wegvagen. Edsel: "De vraag was: Wat als we de oorlog winnen, maar we ondertussen de grote kunstschatten van de Westerse beschaving vernietigen? Dan zouden we de risee zijn van de wereldgeschiedenis."

Voor het eerst in de geschiedenis maakte een leger zich druk om de kunstschatten van zowel de bevrijden als de vijand. Schatten die niet als oorlogsbuit mee werden genomen, maar aan de rechtmatige eigenaar geretourneerd.

Hoe belangrijk het werk zou worden werd al duidelijk toen de geallieerden in 1943 Leptis Magna veroverden, de meest complete Romeinse ruïne in Afrika. "Is dit belangrijk?", vroeg de bevelhebber in het gebied aan een meegereisde archeoloog. "Al die kapotte gebouwen?"

Spionage

De MFAA mag dan door president Roosevelt en generaal Eisenhower persoonlijk zijn gesteund, omdat het om een nieuwe tak van sport ging, verliep het begin moeilijk. "Ze hadden geen typemachines, geen fotocamera's, geen film. Ze moesten liftend door Europa zien te komen. Eén reed er rond in een op de Duitsers buitgemaakte Volkswagen."

Een ander MFAA-lid werd in Frankrijk opgepakt op verdenking van spionage, omdat "iemand die moet doen wat jij zegt dat je moet doen, een hogere rang zou hebben", zo werd gezegd.

"Dat heb je in elk leger. Hoewel het juiste bevel op het juiste moment – voor het begin van de strijd – werd gegeven, duurde het even voordat het belang ervan was doorgesijpeld tot de lagere rangen."

Bommen

Toch waren militairen in het veld bereid zich aan te passen, tot verbazing van de Monuments Men. Het Franse Carentan werd in puin geschoten, maar de kathedraal bleef staan.

"Niemand was erop uit om dingen te vernietigen, maar de militairen wisten niet wat belangrijk was en wat niet. Ze hadden iemand nodig die hen dat vertelde. Die hen erop attent maakte wat het alternatief was."

Ondertussen werd ook gespeurd naar geroofde kunststukken. Juwelen, schilderijen, zeldzame boeken, beeldhouwwerken. "De belangrijkste werken die ze terugvonden, waren het Gents altaarstuk 'Het Lam Gods' en Michelangelo's 'Maria met Kind' uit Brugge. Het eerste is waarschijnlijk het belangrijkste altaarstuk ter wereld; het andere is het enige beeldhouwwerk van Michelangelo dat tijdens zijn leven Italië uitging."

"Ze vonden die terug in een zoutmijn even buiten Saltzburg. De Duitsers hadden bommen willen plaatsen in de mijnen om te voorkomen dat de geallieerden de werken in handen zouden krijgen. Ze dachten: als wij het niet kunnen hebben, dan niemand."

Vergeten

Het succes van de MFAA werd echter snel vergeten. Er werden geen Monuments Men uitgezonden naar de oorlogen in Korea en Vietnam. Ook in Irak, de wieg van de beschaving, was er geen officiële aandacht voor de onbetaalbare cultuurschatten die het land rijk was.

"Dat komt omdat de MFAA nooit een formele groep was, met insignes en zo. Het waren individuen die met de strijdkrachten meereisden. Veel van hen wisten niet eens wie de anderen waren. Bovendien waren er zo weinig van hen, maar zestig tegen het eind van de oorlog, dat hun rol verloren ging in de geschiedenis."

"Bovendien duurde het werk van de Monuments Men nog tot 1951. Miljoenen objecten moesten worden geborgen, gecatalogiseerd en geretourneerd. Tegen de tijd dat zij weer naar huis konden, zes jaar na WOII, was de VS weer met een ander conflict bezig, de Koude Oorlog. Niemand wilde toen meer hun verhaal horen."

Robert Edsel en Bret Witter - The Monuments Men: Allied Heroes, Nazi Thieves, and the Greatest Treasure Hunt in History - Center Street (import Nilsson en Lamm) - ISBN: 9781599951492 - €25,-

De vertaling verschijnt bij Het Spectrum (ISBN: 9789049103576 - € 29,99)