Er is geen schot gelost bij de bevrijding van doorgangskamp Westerbork. Een telefoontje luidde de bevrijding in: de tommy's zijn bij de kampboerderij. De gevangenen renden ernaartoe. Er werd gekust, gehuild, gelachen en gejubeld.

"Het is als een droom, een nachtmerrie met een heerlijk ontwaken", zegt student medicijnen Abraham Querido. "Onze bevrijding - die van de Joden van Westerbork- is een wonder. De moffen vertrokken en de Canadezen kwamen binnen."

Sally Meijer klom op de eerste jeep die hij zag. "Ik reed triomfantelijk het kamp binnen. Het gejuich en enthousiasme was enorm, het geluksgevoel eindelijk uit de handen van de moffen te zijn, onbeschrijfelijk''

Soldaten deelden sigaretten en chocolade uit. "De smaak van de eerste chocola en het witte brood, vergeet ik nooit meer,'' weet de 11-jarige Ed van Thijn zeker.

Ze hebben mij opgetild en zijn hier dansend met mij in het rond gegaan.

De geallieerden vroegen aan Aad van As, ambtenaar van de voedseldistributie, of hij de vlaggen wil hijsen. "Dit is een van de mooiste momenten van mijn leven geweest. Het werd gedaan onder het zingen van het Wilhelmus en toen voelde ik ineens geen grond meer onder mijn voeten. Ze hebben mij opgetild en zijn hier dansend met mij in het rond gegaan."

De bevrijding hing al in de lucht. Een dag eerder had commandant Gemmeker en zijn staf het kamp verlaten. Er was geen Duitse militair meer te bekennen. De situatie was desalniettemin onduidelijk. Het kamp lag in een niemandsland tussen twee frontlinies.

Gevangenen probeerden van de daken van de barakken iets van de oorlogssituatie te zien. En er werd flink geplunderd. Foto's van Hitler werden uit hun lijsten gehaald en vertrapt. Het kamp verlaten was nog te riskant.

Vanuit Westerbork zijn de afgelopen jaren meer dan 100.000 Joden afgevoerd naar het Oosten. Treinen vol gevangenen. Mannen en vrouwen, baby's, maar ook bejaarden.

Nar verluidt gingen ze naar werkkampen in het oosten, maar naarmate de oorlog langer duurde kwamen er berichten over vernietigingskampen met gaskamers. Met de bevrijding van Auschwitz in januari was wel duidelijk geworden dat de kans dat er veel Joden die hier vertrokken de oorlog hebben overleefd klein is.

Hartverscheurend

Van As zag negentig keer de trein uit Kamp Westerbork vertrekken. "Onze barak grensde aan de weg waar de trein langsreed, de Boulevard des Misères. Vanuit het raam konden we alles zien gebeuren. Het was iedere keer hartverscheurend." Hij heeft 30 medewerkers en probeerde die voortdurend van de transportlijst te houden.

De transporten stopten toen de geallieerden halverwege vorig jaar Nederland binnenvielen. Meer dan 850 Joden zijn daardoor nog in het kamp. Zij hebben de oorlog nu - na vijf loodzware jaren - overleefd.

Rest voor hen wel de vraag wie van hun familie en vrienden nog meer is overgebleven. Wat zullen ze aantreffen als ze naar huis gaan? En wanneer kunnen ze terug?