Vandaag worden op het stadhuis van Rotterdam mensen in het zonnetje gezet die het afgelopen jaar de held hebben uitgehangen: ze krijgen de heldenpenning. Ook Ruben (16) uit Apeldoorn krijgt er één, omdat hij een oude dame net op tijd van het spoor redde.
Dat zou iedereen doen toch? Niet dus.
"Jammer genoeg denk ik dat niet iedereen automatisch ingrijpt in een noodgeval", vertelt Ruben. Maar waarom hij dan wel? "Dat weet ik niet, blijkbaar is er iets in mij dat mij triggert om in te grijpen. Mijn moeder zegt dat ik wel een groter rechtvaardigheidsgevoel heb dan anderen. Ik kan heel slecht tegen onrecht."
Ruben is een voorbeeld van een minderheid van de mensen die handelt in een stressvolle situatie, legt gedragspsycholoog Martin Appelo uit.
Die reflex is niet iedereen gegeven. Hij schat in dat tussen de 75 tot 90 procent van de mensen in zo'n situatie niets doet of wegvlucht. Dit staat in de psychologie bekend als het bystander effect. Ze blijven wachten tot iemand anders iets doet. "Mensen zijn kuddedieren. Het is veiliger om in de kudde te blijven dan deze te verlaten en een gevaarlijke situatie op te zoeken."
Je kunt wel trainen om in stressvolle situaties beter te handelen, zegt Appelo. "Kijk naar mariniers. Ze raken zo afgestompt door stressvolle situaties dat zij er op den duur beter mee om weten te gaan en bewust beslissingen kunnen nemen."
Maar jezelf echt heldengedrag aanleren, blijft onmogelijk, zegt Appelo: "Je kunt niet helemaal voorspellen of iemand in een stressvolle situatie gaat handelen. Je brein slaat vaak op tilt en je handelt instinctief."
Zo kwam een hulpverlener bij Appelo in therapie nadat hij een jong kind en zijn oma uit een brandende auto wilde redden. Het lukte hem om er maar één uit de auto te halen.
"Hij verweet zichzelf dat hij de oma van het kind niet heeft kunnen redden. Zijn oerinstinct zorgde ervoor dat hij koos voor degene met de grootste overlevingskansen. Het jonge kind dus. Hij heeft die keuze niet bewust gemaakt. Als hij wel had nagedacht, was hij waarschijnlijk te laat geweest om überhaupt iemand te kunnen redden."
Die uitleg was voor de hulpverlener voldoende om van het schuldgevoel af te komen.
De kans dat iemand zoals Ruben in een volgende situatie weer heldhaftig zal optreden, is beter te voorspellen. "Vorig gedrag voorspelt vaak volgend gedrag", aldus gedragspsycholoog Martin Appelo.
Een held heeft superkrachten, ik niet
Zo heeft Ruben dit jaar nóg een heldendaad verricht. Zelf schept hij er niet graag over op - "een held heeft superkrachten, ik niet" - dus daarom doet zijn vader het verhaal.
"In september werd ik opgewacht en aangevallen in het trappenhuis van mijn appartementencomplex door een voormalig huurder met wie ik een akkefietje had. Vanwege schade aan de woning kreeg hij een deel van zijn borg niet terug en viel me aan. Ruben bleef heel kalm en belde 112, terwijl ik me verdedigde. Door Rubens hulp was de politie snel ter plaatse en kon de man worden opgepakt."
Ondanks z'n heldendaden heeft Ruben niet het gevoel dat hij een ander persoon is geworden. "Ik blijf er heel nuchter onder. Zelfs mijn klasgenoten weten niet dat ik een penning krijg vandaag, ze komen er vanzelf wel achter."
Eerder kreeg Ruben al een koninklijke onderscheiding. "Het blijft bizar dat je twee keer wordt onderscheiden voor het redden van het leven van één vrouw."