Wat doet de coronacrisis met onze samenleving? Volgens psychiater Berthold Gersons is wat er nu gebeurt te vergelijken met een ramp: er vallen slachtoffers, er is angst en in eerste instantie ervaren mensen een gevoel van saamhorigheid. Iets wat hij als trauma-expert ook zag gebeuren bij de Bijlmerramp en de ramp met de MH17. Maar wat nu anders is: hij ziet nauwelijks verdriet.
"De emoties lijken onderdrukt of gedempt. Heel verdrietige mensen zie je eigenlijk weinig", zegt Gersons tegen Nieuwsuur. Dat heeft volgens hem ook te maken met het feit dat we vanwege het coronavirus op een andere manier contact hebben met elkaar. "We kunnen elkaar niet meer aanraken en ook niet meer heel dicht bij elkaar komen."
Maar onder de oppervlakte broeien die emoties wel en lopen de spanningen op, zegt Gersons. "Er komt zoveel op ons af, maar het blijft allemaal onwezenlijk. Zo voel ik het en ik denk dat dat geldt voor veel mensen. Het lijkt allemaal gewoon, omdat we het virus niet zien. We zien eigenlijk niks. Het is allemaal weten, het zit allemaal in ons hoofd."
Die onderdrukte emoties zoeken volgens hem steeds meer een weg naar buiten. "Boosheid is voor mensen een van de manieren om de spanning kwijt te raken. Even hard schelden kan bijvoorbeeld helpen om de boosheid vrij te laten komen. We zijn altijd een beetje bang voor dat gevoel, maar als je boos bent geweest kun je daarna ook verdrietiger zijn."
Geen plek is veilig
Trauma-expert Gersons is inmiddels met pensioen, maar hij geldt nog altijd als dé autoriteit als het gaat om de impact van rampen op mensen. Als vaste adviseur stond hij de overheid bij tijdens onder meer de vliegramp in de Amsterdamse Bijlmermeer in '92 en de crash van vlucht MH17. Hij legt uit waarom de coronacrisis zo anders is dan andere rampen.
"Iedereen loopt nu risico, het gevaar is er voor iedereen. En het gevaar stopt niet. De angst verdwijnt daardoor ook niet", zegt Gersons. "Het virus is ongrijpbaar en overal, geen plek is veilig. We zijn voortdurend in een soort verwarring en volgen ieder bericht. Dat vraagt veel energie van ons werkgeheugen. Daarom zie je ook dat mensen nu bijvoorbeeld vergeten welke dag het is."
We zouden de doden een gezicht moeten geven. Dat kan iedereen het gevoel geven: hiervoor doen we het allemaal.
De reacties op een ramp volgen vaak een bepaald patroon, zegt Gersons. Eerst is er de schok, vervolgens ontstaat er opluchting. "Die opluchting is nu beperkt, want het virus is er nog steeds, en neemt volgens mij ook af. De vermoeidheid treedt in. Mensen zijn het beu, ik zelf ook. De fase dat de boosheid vrijkomt, noemen we de desillusie of de ramp na de ramp."
En die fase is volgens hem heel lastig te managen. "Het is een confrontatie met de werkelijkheid. Hoe ruimen we de scherven op, hoe kunnen we weer verder gaan. Dat is een heel zware opgave. Na de Bijlmerramp heeft die fase wel een paar jaar geduurd. Hetzelfde gebeurde na de vuurwerkramp in Enschede in 2000."
Het is belangrijk dat in de desillusie-fase ieders leed aan bod komt, stelt de trauma-expert. "Er zijn veel mensen die het nu moeilijk hebben. Nabestaanden en patiënten met blijvende schade, maar ook mensen die door de coronacrisis hun baan kwijt zijn. Dat zijn allemaal mensen die op een andere manier slachtoffer zijn van wat er nu gebeurt."
Een dag van treurnis
Hij pleit ervoor om het verdriet zichtbaarder te maken. Bijvoorbeeld door de corona-doden een gezicht te geven. "Mensen sterven nu vaak in hun eentje op de IC. We kunnen ook niet naar begrafenissen. Het is ontdaan van alles wat je zou willen. Met foto's zouden we kunnen laten zien wie deze mensen zijn. Dat kan iedereen het gevoel geven: hiervoor doen we het allemaal."
Ook lijkt het hem goed als er een nationale dag van rouw wordt ingesteld. "Of een dag van treurnis, zoals mijn vrouw opperde. Waarbij we zowel de doden als de zieken en mogelijke slachtoffers, verbinden met mensen die werkloos raken. Het is een begrip wat we nog niet kennen, maar misschien is het wel een goed idee."