Bij miljarden verslindende debacles is een parlementaire enquête het zwaarste politieke middel dat de Tweede Kamer kan inzetten. Getuigen doen hun verklaringen onder ede, liegen kan niet. Doel is om oorzaken vast te stellen en schuldigen aan te wijzen. Maar de vraag is of het middel nog wel werkt.
Nieuwsuur blikt terug en vooruit met drie oud-voorzitters van parlementaire enquêtecommissies: Marcel van Dam (PvdA) deed de RSV-enquête Theo Meijer (CDA) de Bijlmer-enquête en Bert Bakker (D66) de Srebrenica-enquête. Te gast is Dominique van der Heyde.
Respectvol
Het politieke leven ligt inmiddels ver achter hem, maar Marcel van Dam was als PvdA-Kamerlid vice-voorzitter van een van de meest spectaculaire parlementaire enquêtes uit de Nederlandse geschiedenis. Die beroemde RSV-enquête uit de jaren tachtig ging over een groot scheepsbouwbedrijf dat miljoenen aan overheidssubsidies had verspild. De verhoren werden voor het eerst integraal uitgezonden. "Dat was aantrekkelijke televisie", herinnert Van Dam zich
Tegenwoordig worden mensen vaak ondervraagd op of ze wel de goede opvattingen hadden.
Er is zeker wat veranderd sinds de jaren tachtig, vindt Van Dam. De verhoren van toen waren nog respectvol van aard, maar inmiddels klinkt er voornamelijk een beschuldigende toon.
"Vroeger ging het om het boven water brengen van feiten, en minder over meningen. Tegenwoordig worden mensen vaak ondervraagd op of ze wel de goede opvattingen hadden", zegt de oud-PvdA politicus.
Geruchten
Een andere enquête die veel aandacht trok was de enquête naar de vliegramp in de Bijlmer. Theo Meijer was pas kort CDA-Kamerlid toen hij gevraagd werd om voorzitter te worden. Veel geruchten deden de ronde over wat er zich rond het verongelukte toestel had afgespeeld.
Zo ging het verhaal dat het vliegtuig explosieven en chemische wapens van de Israëlische regering aan boord zou hebben gehad, bestemd voor Amerika. Ook waren er ‘mannen in witte pakken’ op de rampplek gesignaleerd. Dit zouden Israëlische geheim agenten zijn.
Ons doel was de 76 complottheorieën die er waren te ontkrachten.
Na de ramp bleven veel bewoners en hulpverleners met gezondheidsproblemen achter. Geruchten over de mogelijke radioactieve vracht voedden de complottheorieën over de oorzaak van deze klachten. "Ons doel was de 76 complottheorieën die er waren te ontkrachten. Ook wilden we een medische analyse van de gezondheidsklachten die mensen hadden", vertelt Theo Meijer.
Meijers commissie kreeg veel kritiek. Ze zou van de Bijlmerenquête een groot mediaspektakel hebben gemaakt, waarin getuigen als verdachten in een hoek werden gezet. Meijer zegt daar nu over dat zijn enquête een bijzondere onderzoeksopdracht had. "Het ging over mensen! De mensen waren ziek geworden sinds de ramp, maar de overheid had ze onvoldoende geholpen. Ik denk dat het goed is dat je via de camera laat zien dat dit speelt."
Uiteindelijk concludeerde de enquêtecommissie dat er geen directe oorzaak voor de gezondheidsklachten was aan te wijzen. Desondanks was de overheid veel te laat begonnen met een gezondheidsonderzoek, en was de afwikkeling van de ramp onvoldoende op de kabinetsagenda gezet.
De neiging om tijdens de verhoren een beschuldigende toon aan te slaan is groot, maar niet effectief.
Een paar jaar na de Bijlmerenquête volgde het onderzoek naar de genocide in Srebrenica. Oud-voorzitter Bert Bakker (D66) was zich bewust van de kritiek op zijn voorganger, en besloot het anders aan te pakken. Zijn commissie wilde de verhoren op een zo neutraal mogelijke manier voeren.
Bakker zegt dat de neiging om tijdens de verhoren een beschuldigende toon aan te slaan groot is, maar niet effectief. "Het is misschien wel leuke televisie maar het draagt niet bij aan je doel om te weten hoe het nou precies gegaan is."
Politieke druk
Parlementaire enquêtes gaan altijd over ernstige en omvangrijke kwesties, waar veel belangen mee gemoeid zijn. De enquetecommissie trekt conclusies, en op basis daarvan kan de Kamer beslissen om bepaalde bewindslieden tot aftreden te dwingen. Daar zit een kabinet meestal niet op te wachten.
De drie oud-voorzitters herinneren zich allemaal dat er politieke druk werd uitgeoefend om bepaalde zaken juist te doen of te laten. In de jaren tachtig probeerde de VVD de conclusies in het eindrapport vooraf te veranderen.
Van Dam: "Vicevoorzitter Theo Joekes van de VVD is zwaar onder druk gezet om in het eindrapport de teksten over minister Gijs van Aardenne, een VVD-minister toentertijd, te wijzigen. "Toen Joekes weigerde hieraan mee te werken werd hij ‘voor straf' bij de volgende verkiezingen van de lijst gehaald."
Uit de wind
Theo Meijer vertelt over zijn enquête dat toenmalig minister-president Wim Kok uit alle macht probeerde om ministers Annemarie Jorritsma en Els Borst, toen verantwoordelijk ministers voor respectievelijk Transport en Volksgezondheid, uit de wind te houden. Hij dwong zijn eigen fractie om tegen de conclusies van het eindrapport te stemmen.
"Jorritsma en Borst waren beide vice-premier onder Kok, dus hem was er veel aan gelegen het kabinet in stand te houden,’ zegt Meijer.