liveblog
NOS NieuwsAangepast

Fel debat Rutte en Baudet, 'alsof ze in de boksring stonden'

In Nederland kan er morgen gestemd worden voor een nieuw Europees Parlement. Vanavond waren er twee debatten, ze zijn allebei inmiddels voorbij.

  • Het eerste debat werd gevoerd tussen twaalf lijsttrekkers. De stellingen gingen over klimaat, arbeidsmigratie, defensie/veiligheid, landbouw, migratie en bevoegdheden van de EU
  • Het tweede debat vond plaats in Pauw, tussen Rutte en Baudet.
liveblog gesloten

De debatten samengevat:

Lees hier een samenvatting van het debat tussen Rutte en Baudet.

Een samenvatting van het debat eerder op de avond tussen de EU-lijsttrekkers, is hier te lezen.

Het liveblog is nu gesloten. Er kan er vanaf 07.30 uur in heel Nederland gestemd worden. De stembureaus zijn open tot 21.00 uur. Daarop volgt een NOS Nederland Kiest-uitzending, met een exitpoll van de Nederlandse uitslag. De echte uitslagen van alle landen van de Europese Unie komen zondagavond.

Samen na afloop

Rutte en Baudet na afloop van het debat

'Vuurwerk tussen de heren'

Politiek verslaggever Ron Fresen duidt het debat tussen Rutte en Baudet: "Het was echt vuurwerk tussen de heren en het leek soms wel alsof ze samen in de boksring stonden. Ze gebruikten het debat om de tegenstellingen tussen hun beide partijen nog eens flink uit te vergroten, daarbij ging het onder andere over de nexit, over Nederland wel of niet uit de euro."

Maar, zo erkent Fresen: "Op deze twee politici kun je morgen niet stemmen, wel op de partijen waar ze voor staan. Twee partijen die, als we de peilingen moeten geloven, in een nek-aan-nekrace verwikkeld zitten."

Nog even terug naar die privévraag van Rutte

Wanneer heeft u voor het laatst gehuild?, vroeg Baudet aan Rutte.

Baudet vraagt Rutte: 'wanneer heeft u voor het laatst gehuild?'

Het debat is voorbij

De verkiezingen worden geframed door Rutte als een quasi-binnenlands debat, zegt Baudet. "Als je op de VVD stemt, dan stem je op de fractie Alde die meer EU wil. Als je op VVD stemt, dan komt er een Europees leger."

Het Europees parlement gaat niet over een Europees leger, zegt Rutte. Daar gaan de regeringsleiders over. "Dat zijn verstandige vrouwen en mannen. U legt een schijnrisico neer."

Het debat is voorbij. Beide partijleiders roepen op om te stemmen.

Nexit: voordelen en nadelen

Een voordeel van de nexit is zelf handelsverdragen afsluiten, zegt Baudet. "Wij worden gestraft voor het protectionistisch beleid van andere EU-landen."

Oké, stel nou dat Nederland dat doet, onderhandelen voor een handelsverdrag met Japan, zegt Rutte. "Hoe groot is die kans dat dat handelsverdrag beter is dan dat dat via de EU wordt gedaan?" Het is niet zonder risico om die EU te verlaten, sluit Rutte af.

Waarom en op welke manier wil Baudet een nexit?

Discussie over nexit

"Nederland is verzwakt buiten de Europese Unie. Er moet heel veel gebeuren aan de EU, maar wij verzwakken als wij eruit stappen", zegt Rutte.

Baudet: "Wij willen een nexit via een referendum. Een aantal referenda, eigenlijk. Je zou het allemaal tegelijk kunnen doen. Een soort Europa à la carte", stelt Baudet voor.

U probeert een intern partijconflict op te lossen door nu voor een referendum te pleiten, zegt Rutte. Dat is niet waar, aldus Baudet.

"Onze oprichtingsbelofte op 1 juni 2015 was: wij gaan een nieuw referendum organiseren. Ik pleit al 10 jaar voor uittreding uit Nederland, dat is waar. Ik loop daar niet weg voor", zegt Baudet. "Door wat er nu in Groot-Brittannië gebeurt is duidelijk te zien hoe verraderlijk de deepstate is. Als May de hulp van Trump had aangenomen was het nu allang gelukt."

De laatste stelling

De vierde stelling is ingebracht door Rutte: een nexit is rampzalig voor Nederland.

'Het dieptepunt van dit debat'

Rutte: 'dit is het dieptepunt in dit debat'

'Salvini is de held van Europa'

Hongarije moet een prijs krijgen, zegt Baudet. Ook Italië is goed bezig. "Salvini is nu ook de held van Europa. En hij krijgt op zijn kop van Merkel." Het is niet waar dat de EU migratie wil stoppen, dat wil de EU helemaal niet, zegt Baudet.

Ondertussen meldt Baudet dat er een grafiek wordt geplaatst op Twitter. Dat is deze:

Nog even terugkijken: 'Napoleon, Hitler en Juncker'

Baudet: Alle machtswellustingen, Napoleon, Hitler, Van Rompuy en Juncker

Debat over migratie

We verdienen heel veel geld en houden veel banen over aan handel, zegt Rutte. De grenzen moeten dus absoluut niet dicht. "Als je Nederland terugtrekt op een eiland, schaden we onze economie en dan verzwakken we het land."

Het enige deel dat momenteel zijn verantwoordelijkheid neemt is Oost-Europa, zegt Baudet. "Zij houden iedereen tegen." Dat moet Nederland ook doen. "Ik wil helemaal geen deal sluiten, wij houden ze gewoon tegen. Punt."

Even nog over Poetin

'Ik zie in Rusland niet een land dat Nederland gaat binnenvallen'

De volgende stelling

De volgende stelling is: de open grenzen van de EU leiden tot onbegrensde immigratie, wat desastreus is voor Nederland. De stelling is ingediend door Baudet.

"Onze grenzen moeten we weer controleren, niet helemaal sluiten. We gaan ervoor zorgen dat er alleen mensen hier komen die iets brengen. Door weer bijvoorbeeld grenswachten te hebben. Een goede grens is als een deur of een kraan, die kan open of dicht", zegt Baudet.

Nog een laatste vraag

Wat zou u geworden zijn als u niet politicus had kunnen worden, vraagt Baudet aan Rutte. "Mijn vader leerde me dat er niemand boven je staat en niemand onder je staat. Mijn moeder leerde mij te geloven in het goede van de mens. Toen ik premier werd van het land zaten we in een grote crisis. We hebben koers gehouden, dat heb ik gedaan."

Ook geen antwoord.

De privévraag van Rutte aan Baudet

Waarom flirt u zo met die extremen, vraagt Rutte aan Baudet. Hij wijst daarbij naar het essay dat Baudet afgelopen week heeft geschreven. In het stuk in American Affairs leek hij zich uit te spreken tegen abortus, euthanasie en werkende vrouwen. "Waar komen dit soort idiote ideeën vandaan Wat is er misgegaan privé dat dit...?"

"Ik ben dol op vrouwen. Onze partij is de meest vrouwvriendelijke partij van Nederland. En vrouwen zijn ook dol op ons", reageert Baudet.

Rutte krijgt daarmee geen antwoord en blijft onverzadigd achter.

Een privévraag voor Rutte

Wanneer heeft u voor het laatst gehuild in uw privéleven? Baudet stelt een privévraag aan Rutte. "Toen mijn vader overleed, toen mijn broer overleed en mijn zus overleed."

"Wanneer overleed uw zus?", vraagt Baudet. "Vier jaar geleden", zegt Rutte.

"Gecondoleerd", aldus Baudet.

Nog even over de euro

Wat gebeurt er als Nederland uit de euro zou stappen?

Baudet stelt vragen over Oekraïne

Baudet noemt Oekraïne een van de mogelijke daders van de MH17-vliegramp, en heeft daarom naar de onafhankelijkheid gevraagd van het onderzoek naar de ramp. "Het is niet goed van de politiek om vooruit te lopen op de rechtspraak. Ik vind het onjuist dat Oekraïne... waarom vloog dat vliegtuig daar, het luchtruim was open, er zijn nog zoveel vragen?"

Je bent een Rusland-knuffelaar

Baudet stelt de vraag; waarom is er die obsessie vanuit Europa om alles te concentreren op Rusland? "Alle machtswellustingen, Napoleon, Hitler en Juncker, alledrie, raakten volstrekt geobsedeerd door Rusland."

Je bent echt een Rusland-knuffelaar, zegt Rutte over Baudet.

Voor het eerst eens

Beide partijleiders zijn het voor het eerst eens: we moeten aan de NAVO-vorm voldoen en geen Europees leger.

'Rustig de leeuwen aaien'

"Wilt u Poetin rustig houden door de leeuwen soms rustig te aaien? Ik snap uw politiek hierin niet", zegt Rutte. Poetin zal ons proberen verder uit elkaar te drijven, zegt Rutte. "En u draagt daar aan bij."

Ik heb liever een premier die dit soort taal uitslaat naar Turkije en Erdogan dan Poetin, reageert Baudet. "Ik zie in Rusland niet een land dat morgen of overmorgen Nederland gaat binnenvallen. Wel denk ik dat het belangrijk is dat we onze defensie sterk hebben."

'Sancties Rusland zijn onverstandige politiek'

Mark Rutte belde als Mark Rutte van de 500 miljoen Europeanen en niet de Mark Rutte van 17 miljoen Nederlanders, toen hij met Poetin belde de dagen na de MH17-ramp, zegt Rutte. Daarom is het zo belangrijk dat de dreiging van de Russische president onder ogen wordt gezien in Europa. Baudet ziet dat niet, aldus Rutte.

Er moeten geen vrienden en vijanden zijn in de internationale politiek, zegt Baudet. "Maar ik denk alleen dat we ook realistisch moeten zijn en dat Rusland daar wel even blijft liggen aan de oostkant. Door de sancties hebben we alleen al 100 miljard misgelopen aan handel. Het is onverstandige politiek."

We gaan naar de tweede stelling

Rutte heeft de tweede stelling ingeleverd:

Wie de dreiging van Poetin niet onder ogen wil zien is naïef.

Het begin van het debat

Wil Rutte zijn beoogde job in Brussel of wil hij dat Forum niet de grootste wordt?

'Een tekentafel-oplossing'

Het gaat momenteel al fout met de euro, zegt Baudet. "Je moet de hele euro-zone ontvlechten."

Er zijn zeker meerdere dingen niet goed aan de euro, zegt Rutte. Maar wat gebeurt er als Nederland uit de euro zou stappen? "Er zou een groot risico zijn van speculatie als er grote banken dreigen om te vallen. Ten tweede zitten we in een interne markt, waardoor we sterke banen hebben. Nederland moet met de nieuwe gulden zich onmiddellijk verbinden met de euro: dus verandert er niets. Het is een tekentafel-oplossing."

Baudet zegt dat er talloze scenario's zijn om uit de euro te stappen. "Er was al een prachtig plan B. De euro schaduwen, één-op-één. Heeft Zwitserland ook gedaan."

Dat zorgt voor een kapitaalvlucht, zegt Rutte.

Stelling 1

Baudet geeft kritiek op de manier van debatteren. Hij wil doorgaan met het onderwerp van migratie, en niet ruimte maken voor een stelling. Daar heeft hij zich eerder aan gestoord, zegt hij.

Toch gaan we beginnen. De eerste stelling:

De euro mondt uit in een transferunie waardoor Noord-Europa tot in lengte van dagen moet betalen voor het zuiden.

Aanval van Baudet op Rutte

De ontwrichtende gevolgen van de migratie, daar wil FvD iets aan doen, zegt Baudet. "Wij willen dit agenderen. We zijn nu al een jaar of 20 met dit debat bezig en het gaat alleen maar over de toon. Elke keer is er weer iets mis. Dan gebruikt weer iemand een woordje... Wanneer gaat het over de inhoud?", vraagt Baudet zich af.

We doen er al iets aan, zegt Rutte. "Door bijvoorbeeld de deal met Turkije. Waar het nu om gaat, is dat u de oorlog erbij haalt, ik vind dat onverstandig. U moet het mogelijk maken voor anderen om met u te regeren. En dan zit u dadelijk piepend in de hoek: ik mag niet meedoen. Dat gebeurt als je dit doet."

Eerste discussie

Baudet vraagt zich af: waarom die obsessie met ons? "Misschien omdat hij in Brussel niet zijn beoogde job krijgt." Rutte reageert: "Ik blijf alleen al hier om de reden dat FvD niet het grootste wordt in Nederland."

Wat staat er voor Rutte op het spel?

De positie van Europa wordt ernstig verzwakt als FvD het grootste wordt, zei Rutte eerder. "Dat klopt, deze partij kan vanaf dag 1 coalities proberen te vormen om Europa uit elkaar te scheuren", zegt Rutte. Voor Baudet is dit debat vooral belangrijk om nog een keer de standpunten van de partij duidelijk te maken.

Debat 2 gaat beginnen

Het debat tussen Rutte en Baudet gaat beginnen. De uitzending begint met een terugblik: hoe is dit debat tot stand gekomen?

Nog even naar het vorige debat

Het was een levendig debat, zegt Arjan Noorlander, die analyseerde tijdens de uitzending. "Het is voor het eerst dat de Nederlandse lijsttrekkers een volwassen scherp debat voerden over belangrijke onderwerpen zoals klimaat, arbeidsmigratie en defensie. Er valt wat te kiezen."

En Baudet is er ook

En Thierry Baudet is ook aangekomen bij de Rode Hoed. Het debat zal rond 23.00 uur beginnen.

Rutte is gearriveerd bij de Rode Hoed

Premier Rutte is aangekomen bij theater de Rode Hoed, waar zo het debat tussen hem en Baudet wordt opgenomen. Hij heeft er zin in, vertelt hij aan de pers.

Rutte komt aan bij de Rode Hoed: 'ik heb er heel veel zin in'

Demonstratie in Amsterdam

Momenteel wordt in Amsterdam gedemonstreerd tegen het debat tussen Mark Rutte en Thierry Baudet, dat zo plaatsvindt in Pauw. Zo'n 30 mensen staan met borden op straat.

De organisatie noemt zichzelf 'Bezorgde Amsterdammers', meldt Het Parool. De demonstranten verzamelden bij het Homomonument en wandelen naar theater de Rode Hoed, waar zo Pauw wordt opgenomen. Ze zeggen tegen de "normalisering van Baudets seksisme en neofascisme" te zijn.

Demonstratie voor deur debat Rutte-Baudet

Natuurlijk stemt de VVD-woordvoerder op VVD

Natuurlijk kan er altijd een foutje worden gemaakt. In de laatste minuten van de uitzending maakte Dionne Stax nog een rondje of de zwevende kiezers in de zaal een beslissing hadden gemaakt op wie ze gaan stemmen morgen. Een mevrouw wist het heel zeker: de VVD. "Oh waarom?" Nou, dat bleek dus de woordvoerder van de VVD te zijn.

En daarmee werd de uitzending op een lachende positieve noot afgesloten.

Vraag aan de voorlichter van de VVD: wat stemt u?

Op naar het volgende debat

Om 23.00 uur begint het volgende debat tussen Rutte en Baudet. Volgens correspondent Sander van Hoorn ook heel interessant. "Ook al kan je morgen niet stemmen op beide lijsttrekkers, toch zit er een Europese component in dit debat."

Het is echt het debat over meer of minder Europa, zegt de correspondent. "Twee titanen tegenover elkaar."

De stellingen terugkijken? Dat kan hier

Dat was het eerste debat

Dit was het voor het eerste debat. Alle zes stellingen zijn besproken.

Morgen kunnen jullie vanaf 07.30 uur in heel Nederland stemmen. De stembureaus zijn open tot 21.00 uur morgenavond. Daarop volgt een NOS Nederland Kiest-uitzending, met een exitpoll van de Nederlandse uitslag. De echte uitslagen van alle landen van de Europese Unie komen pas zondagavond.

Dit liveblog wordt na dit debat nog niet gesloten: rond 23.00 uur volgt het één-op-ééndebat tussen Mark Rutte en Thierry Baudet in Pauw. Dat wordt live uitgezonden vanuit de Rode Hoed in Amsterdam en is te volgen op NPO Politiek en in dit liveblog.

Game of Thrones met speed?

Het laatste deel van het debat gaat ook over oneliners. De Lange (CDA) wil dat de lijsttrekkers ophouden met de oneliners, en meer dieper op de inhoud gaan. Toch besluit Timmermans met een echte oneliner af te sluiten. "In Engeland lijkt het net Game of Thrones met speed."

En met die oneliner is het laatste debat afgesloten.

'In Engeland lijkt het net Game of Thrones met speed'

Een handreiking van Timmermans

Volgens Timmermans is er een grote kans dat er een progressieve meerderheid gaat komen in het nieuwe parlement. "Kom dan bij ons om die te hervormen", stelt Timmermans voor.

De onkostenvergoedingen moeten omlaag, zeggen de partijen

De EU is niet perfect, zegt CDA'er De Lange. "Het maandelijkse verhuizen naar Straatsburg, willen we liever stoppen in een fonds voor jeugdwerkloosheid", zegt CDA'er De Lange.

De vergoedingen zijn onderwerp van het debat. Timmermans zegt er geen ervaring mee te hebben. "Maar u verdient meer", wordt gezegd aan de tafel. Dat beaamt Timmermans. "Maar wij kunnen hier niets aan doen", zegt Timmermans. "Maar het kan soberder."

Daar kunnen we wel iets aan doen, zegt SP'er Hoekstra. "We gaan zo min mogelijk gebruik maken van de onkostenvergoeding. Gewoon niet elke dag inschrijven. En we willen een groot deel teruggeven aan de goede doelen." Wil iedereen aan tafel de vergoedingen omlaag? Zo lijkt het wel. Van Dalen wil het ook naar beneden. "Er moet verantwoord worden."

Wat heeft de EU gedaan voor meneer Tuyn?

Meneer Tuyn is euroscepticus. Vertrouwen in de EU heeft hij totaal niet. De vraag: wat heeft de EU betekent voor bijvoorbeeld meneer Tuyn?

CDA: "Laten we het hebben over schonere auto's, bijvoorbeeld."

PvdA: "Een wet dat plastic, dat de zee vervuilt, gaat weghalen. Een concreet voorbeeld dat meteen effect heeft op de gezondheid."

ChristUnie/SGP: "Voor hetzelfde werk wordt hetzelfde loon betaald"

SP: "Ik denk dat de EU niet veel heeft gedaan voor mensen als Tuyn. Vooral voor grote bedrijven. Ze bemoeien zich met veel; met de zorg, en ga maar door."

Stelling 6: bevoegdheden EU

Het laatste debat gaat over de bevoegdheden van de EU. Dat debat wordt gevoerd tussen SP, CU/SGP, CDA en PvdA. Maar eerst wordt er gesproken met Cas Tuyn, een van de mensen die zich hebben aangesloten bij de gele hesjes-beweging. Hij is een euroscepticus.

Het debat over de landbouw nog terugkijken? Dat kan hier

Lijsttrekkers Partij voor de Dieren en CDA over de landbouw

Wie doet wat bij de Europese Unie?

In de televisie-uitzending wordt kort stilgestaan bij wie wat nou te zeggen heeft in de Europese Unie. Dan zullen wij dat ook maar even uitleggen:

Niet alleen het parlement heeft het voor het zeggen; de parlementariërs moeten samenwerken met de Raad en de Commissie. De grote lijnen worden uitgezet in de Europese Raad. Minstens vier keer per jaar komen de regeringsleiders van de EU-lidstaten samen in Brussel.

De Europese Commissie is het dagelijks bestuur, een soort regering van de EU. In totaal zijn er 28 commissarissen: elk land heeft er een. De commissarissen bereiden wetsvoorstellen voor en beheren de begroting. Ook controleren ze of de lidstaten zich wel aan de regels houden.

Het Europees Parlement stemt over de wetsvoorstellen en de begroting van de commissarissen. Het Parlement stemt niet alleen, er wordt ook met de Raad en de Commissie onderhandeld. Ook controleert het Parlement de andere instellingen. Na de verkiezingen wacht er nog een andere taak voor het Parlement: dan moet de nieuwe Europese Commissie worden goedgekeurd. En natuurlijk ook de nieuwe voorzitter, de opvolger van Jean-Claude Juncker.

Hoe moet het met het vluchtelingenbeleid?

VVD'er Azmani is negatief over het huidige vluchtelingenbeleid. "Ik ben gepassioneerd, maar ik vind dit nalatigheid van de Europese Unie dat ze dit niet onder controle krijgen." Je zou met een land als Tunesië afspraken kunnen maken, "dat we niet meer die vreselijke drama's hebben op de Middellandse Zee", stelt hij voor.

En de Turkije-deal? "Die deal heeft de nummers niet naar beneden gebracht, hoor. Dat was de heer Orbàn, met hekken in Hongarije", zegt FvD'er Eppink. "U pronkt met zaken waar u geen recht op heeft. Het draagvlak voor migratie is zeer gering hier. We krijgen daardoor allemaal wegmoffelaars, die negatieve dingen uit de statistieken wegmoffelen."

Maar die statistieken zijn juist wel heel belangrijk, want die laten iets zien, zegt Denk-lijsttrekker Tonça. "De hele migrantensamenleving spreekt u aan op een gevaar. Maar als je kijkt naar de uiteindelijke cijfers van de mensen die in aanraking komen met justitie, die is niet van vluchtelingenafkomst, maar boreaal, wit, zoals u, meneer Eppink."

"Niet weer uitschelden!", reageert Eppink lachend.

Houden aan het verdrag

Azmani wil nog een keer laten zien waar het grote verschil zit tussen de standpunten van FvD en VVD: FvD wil uit de Europese Unie en "in wijze van spreken de problemen over de grens bij Venlo neerleggen. Wij willen blijven en het zo oplossen in de Europese Unie, daar."

Het is verschrikkelijk moeilijk voor de kijker om duidelijk te krijgen wat de partijen willen, zegt Manders (50Plus) even tussendoor. Dus ga vooral even naar de Stemwijzer. Daarna gaat hij toch weer even terug naar het debat. Manders: "De oorlogsvluchtelingen moeten verdeeld worden over Europa, maar als je je niet wil houden aan de afspraken in het verdrag moet je eruit stappen."

Stelling 5: migratie

De volgende stelling gaat over migratie in Europa. Want hoe gaan we om met vluchtelingen in Europa, en hoe moet dat verder in de toekomst? Hierover debatteren VVD, Denk, FvD en 50Plus.

De tweede stelling nog even terugkijken? Dat kan hier

Arbeidsmigratie: een vergunningensysteem, grenzen dicht of één minimumloon?

Landbouwsubsidies: ja of nee?

Esther de Lange, lijsttrekker van CDA, zegt dat het allerbelangrijkste is dat er een eerlijke prijs is voor boeren. "Ik heb het over gezinsbedrijven, die zullen we moeten helpen." Volgens haar gaat er nog meer gesneden worden in de landbouwsubsidies.

We moeten zorgen voor duurzame voedselproductie, daarom moeten we boeren blijven steunen, zegt CU/SGP-lijsttrekker Peter van Dalen. Eickhout vindt het landbouwbeleid van Europa echt een schandvlek. "Op dit moment is het systeem oneerlijk en niet groen. 80 procent van het geld gaat naar de 20 procent grootsten."

De subsidies moeten ingezet worden om naar een fundamenteel ander landbouwmodel te gaan, zegt Eickhout. Van Dalen zegt dat het niet klopt wat Eickhout zegt. "Die cijfers van net? Het is juist andersom."

PvdD-lijsttrekker Hazekamp gaat nog even terug naar het begin van het debat. "CDA werpt zich nu op als beschermer van de boeren", zegt Hazekamp. "Maar zij hebben zich nooit verzet tegen het handelsakkoord met Oekraïne. Waardoor er bijvoorbeeld plofkippen uit dat land naar hier komen." De Lange (CDA) reageert. "Ik denk dat u gewoon de veehouderij wil afschaffen, dat dat uw agenda is. Dan vindt u mij inderdaad op uw weg."

Op het einde wordt nog even gevraagd aan Marije Klever hoe zij denkt over deze standpunten. "Ik heb sowieso vertrouwen in de toekomst. Maar ik vraag me af: gaat de boerenpraktijk wel echt veranderen?" Ze lijkt niet overtuigd.

Campagnevoeren op Twitter

Het debat van hun lijsttrekker is nog niet afgelopen en de Twitter-filmpjes mét het partijstandpunt zijn al te bekijken op Twitter. De SP begint over de Bulgaarse chauffeur. "Een Bulgaarse vrachtwagenchauffeur moet 100 jaar werken om het jaarsalaris van Frans Timmermans te verdienen", zei de SP over het salaris van de EU-politicus Timmermans. GroenLinks wijst er nog op dat Nederland achterloopt in Europa als het gaat over energiebesparing.

En Wilders herhaalt het PVV-standpunt "Grenzen Dicht".

Stelling 4: landbouw

Dit debat gaat over landbouw en dierenwelzijn. Eerst wordt er gesproken met melkveehoudster Marije Klever, ze zit ook in het bestuur van Nederlands Agrarisch Jongeren Kontakt. Zij vertelt over wat volgens haar de grootste uitdaging voor boeren is de komende jaren.

Klever maakt zich ook zorgen om de financiën, en de subsidiëring. Hoe kunnen partijen daarbij helpen? De lijsttrekkers van Partij voor de Dieren, CDA, ChristenUnie/SGP en GroenLinks debatteren hierover.

De eerste stelling terugkijken? Dat kan hier

Kernenergie, ja of nee? Lijsttrekkers in debat over klimaat

Wel of niet een Europees leger?

Europa moet volwassen worden, zegt generaal buiten dienst Van Loon. Eigen verantwoordelijkheid nemen en samenwerken: maar geen Europese structuur. Een apart Europees leger is niet nodig, zegt hij.

De stemmen zijn verdeeld. VVD wil geen Europees leger, zegt Malik Azmani. Ook PVV niet. Sophie in 't Veld van D66 wil juist wel een Europees leger, maar zij zegt wel: "Als het gaat om de uitzending van Nederlandse militairen, dan blijft dat een Nederlandse zaak."

Denk-lijsttrekker Ayhan Tonça wil een soort tussenweg: een samenwerking van bestaande legers. "Maar wel een leger dat vredesmissies uitvoert."

Ook Azmani (VVD) is voor een intensieve samenwerking in Europa. Daarom wil hij dat er meer wordt geïnvesteerd in defensie. Maar als het gaat om een Europees leger, dan is hij het niet eens met D66, stipt hij aan. Een leger is geen optie. Daar reageert D66-lijsttrekker In 't Veld op. "VVD heeft toch altijd alles hierover gesteund? Een commandocentrum, een Europese krijgsmacht.." Dat is niet waar, zegt Azmani. "We hebben nooit een Europees leger gesteund."

Tonça gelooft nog wel in de NAVO, maar er moet wel een sterk Europees leger komen. "Anders betekenen we niets meer in het wereldtoneel, vindt de Denk-lijsttrekker. PVV: "De veiligheid van de burgers is het belangrijkste goed. De weg die momenteel wordt behandeld, zit alleen de veiligheid in de weg." "U praat mensen die onveiligheid aan", reageert Tonça.

Stelling 3: defensie

De derde stelling gaat over defensie. Sommige partijen pleiten voor meer en intensere samenwerking op vele fronten, maar hoe moet dat op het gebied van veiligheid? Is een gezamenlijk Europees leger bijvoorbeeld een optie?

Hierover debatteren de lijsttrekkers van PVV, DENK, D66 en VVD. Maar eerst vertelt generaal buiten dienst Van Loon hierover. Hij heeft zelf intensief samengewerkt met de buurlanden.

Wat zijn die omstreden export WW's?

Het debat gaat nu over de omstreden export WW's - die Europa van drie naar zes maanden wil hebben. Hoe zit dat ook alweer?

De uitbreiding van WW-export is onderdeel van een pakket voorstellen van de Europese Commissie van december 2016 om de socialezekerheidsstelsels in de EU beter op elkaar af te stemmen. Duizenden WW-uitkeringen gaan jaarlijks vanuit Nederland naar andere EU-landen, naar met name Polen. Volgens EU-regels mogen werklozen de WW drie maanden legaal meenemen naar een ander land, onder de voorwaarde dat ze daar werk zoeken.

Discussie over arbeidsmigratie

SP-lijsttrekker Arnout Hoekstra wil dat er een vergunningensysteem komt, waarbij bedrijven aan moeten geven dat ze echt personeel nodig hebben en arbeidsmigranten dus kunnen gebruiken.

Geen optie, zegt PVV-lijsttrekker Marcel de Graaff. Hij wil helemaal geen Bulgaren, geen Roemenen, geen Afrikanen in Nederland. "Gewoon grenzen dichtgooien. Een Bulgaar heeft een maandloon van 400 euro." Dat klopt niet, zegt Frans Timmermans (PvdA). "Waarom proberen we niet te regelen dat iedere lidstaat een minimumloon krijgt?", reageert hij. Maar volgens Hoekstra gaat dat niet lukken.

De verschillen zijn namelijk te groot, zegt hij. Dat is juist het probleem, reageert Timmermans. "De verschillen tussen de lidstaten moeten juist afnemen."

Geen goed idee, zegt PVV. "One size fits nobody."

Tweede stelling: arbeidsmigratie

De tweede stelling gaat over arbeidsmigratie. Eerst wordt er gesproken met Roel van Heugten, directeur van Metaal Flex. Hij heeft een internationaal detacheringsbureau in productiepersoneel: onder meer metaalbewerkers, inpakkers, assemblage medewerkers. Die medewerkers haalt hij grotendeels uit Midden- en Oost-Europa. Dus arbeidsmigratie is voor hem een belangrijk punt.

SP, PVV, PvdA en 50Plus gaan hierover in debat.

Zo werken de Europese verkiezingen

In het Europees Parlement zijn 751 zetels te verdelen, inclusief die van de voorzitter. Hoe meer inwoners een land heeft, hoe meer zetels het krijgt in het parlement. Nederland heeft nu 26 zetels. Als de brexit een feit is, komen daar trouwens nog drie zetels bij.

Als Nederlander kun je morgen alleen maar stemmen op een nationale politieke partij. Er staan er zestien op je stembiljet, twaalf daarvan zitten ook in de Tweede Kamer. In het Europees Parlement gaan deze op in verschillende Europese fracties, of politieke families. Dit zijn groepen van gelijkgestemde partijen uit verschillende landen. Zo is een stem op het CDA een stem op de christendemocraten. Forum voor Democratie wil zich aansluiten bij de Europese conservatieven. En zowel D66 als de VVD zit bij de liberalen.

FvD wil kernenergie, rest van partijen niet

Jan Leen Kloosterman van de TU Delft zegt: kernenergie is betrouwbaar, veilig en goedkoop en past samen met zon en wind in een CO2-vrije energiemix. Wat vinden de lijsttrekkers?

"De vraag is of we moeten werken met kernenergie. GroenLinks zegt nee. We hebben duurzamere energie nodig, dat is goedkoper en diverser", zegt lijsttrekker Bas Eickhout. "Er is nog nooit een kerncentrale gebouwd waar geen subsidie voor verkregen is."

Sophie in 't Veld (D66) is het met Eickhout eens. "Kernenergie is niet goedkoper en levert ook nog afval op", zegt de lijsttrekker. "Het is gevaarlijk en daarom moeten we nu investeren in de toekomst."

Derk Jan Eppink (FvD) noemt de huidige plannen met wind te weinig. Hij is juist voor kernenergie. "Kernenergie houd je nog over en dat maakt het betaalbaar. Nu is de belastingbetaler de klos." Voor Partij voor de Dieren is kernenergie geen optie, vertelt lijsttrekker Anja Hazekamp. "We willen de komende generaties niet opschepen met afval dat hierdoor overblijft."

Stelling 1: klimaat

We beginnen met een stelling over het klimaat. Twee derde van Nederland vindt dat Brussel met klimaatmaatregelen moet komen. De vraag is: hoe? Die vraag wordt gesteld aan de lijsttrekkers van Forum voor Democratie, GroenLinks, Partij voor de Dieren en D66.

We zijn begonnen!

Het debat is begonnen. De eerste stelling gaat zo over het klimaat.

Na deze 35 vragen ben je helemaal klaar voor de Europese verkiezingen

Het debat gaat beginnen, voor de mensen die nu inschakelen en nog extra informatie nodig hebben, hebben wij deze FAQ gemaakt.

Wat doet dat parlement eigenlijk? Welke partijen zitten erin en hoeveel invloed heb jij als kiezer? Wij stelden een lijst van 35 vragen op en zochten het voor je uit. De antwoorden op die frequently asked questions vind je hieronder in onze Holy FAQ: de Europese verkiezingen.

De opvallendste kandidaten

Veel mensen hebben geen idee waar ze morgen op gaan stemmen. Maar er zijn ook personen voor wie naamsbekendheid geen enkel probleem is.

Hier een overzicht van de opvallendste kandidaten.

Aggie (91) en Dré (83) stemden in 1952 over Europa

Aggie (91) en Dré (83) stemden in 1952 over Europa

In een proefreferendum mochten de inwoners van Bolsward in die tijd hun stem laten horen. Hoe denken ze er 67 jaar later over?

In Nederland werden vandaag de stembureaus opgebouwd

  • ANP
    Opbouw stembureau voor Europese verkiezingen
  • ANP
    Opbouw stembureau voor Europese verkiezingen
  • ANP
    Opbouw stembureau voor Europese verkiezingen
  • ANP
    Opbouw stembureau voor Europese verkiezingen

Nog even een opfriscursus

Wie doet eigenlijk wat in Brussel? Onze correspondent legt het uit.

Vlak voor verkiezingen: een opfriscursus Europees bestuur

Hoe hebben EU-wetten invloed op je leven?

Vijf jaar geleden ging maar 37,3 procent van alle Nederlanders naar de stembus om te stemmen tijdens de Europese verkiezingen; een veel lager percentage dan bij alle andere verkiezingen.

Toch hebben wetten en regels die in Europa gemaakt worden, grote invloed op je dagelijks leven. Misschien meer dan je denkt. Zonder dat je je dat voortdurend bewust bent, heb je er elke dag van begin tot eind mee te maken.

Welke zijn dat? Lees het hier.

Momenteel wordt alles klaargezet voor het debat

Backstage bij het NOS-debat

'Het gaat een fiks debat worden'

Het debat zal de ultieme poging zijn om de zwevende kiezer te overtuigen, zegt correspondent Sander van Hoorn, die vanavond analyseert. "En daar valt echt nog iets te winnen, want het percentage zwevende kiezers is ongekend hoog."

Ook de peilingen lopen nog enorm uiteen, zegt Van Hoorn. "Het zal een fiks debat worden. Op sommige punten zijn de lijsttrekkers het eens, maar dan is de vraag: hoe gaan we dit dan regelen?" Dan zie je weer een klassieke links/rechts-verdeling, zegt de correspondent.

Wat interessant kan zijn om in de gaten te houden, is de handreiking van Frans Timmermans (PvdA), gaat Van Hoorn verder. "Timmermans gaf in eerdere debatten al aan een coalitie te willen met de socialisten, groenen en liberalen. Waarschijnlijk doet hij vanavond weer die handreiking."

Om 20.30 gaan we beginnen met het debat

De komende dagen gaan miljoenen Europeanen naar de stembus voor een nieuw Europees Parlement. Morgen trapt Nederland af, samen met Groot-Brittannië. Op z'n vroegst zondagavond wordt duidelijk wie de komende vijf jaar de Nederlandse zetels in het Europese Parlement gaan bezetten.

Vanavond wordt er gedebatteerd tussen twaalf lijsttrekkers van partijen die op dit moment zijn vertegenwoordigd in de Tweede Kamer en die aan de Europese Parlementsverkiezingen meedoen. Aan de Europese verkiezingen doen nog vier andere partijen mee die niet in de Tweede Kamer zitten. Die doen dus niet mee aan het debat vanavond.

Elk debat wordt toegespitst op een vraag of stelling van iemand die verstand heeft van dit onderwerp. Vanaf 20.30 uur is dit debat te volgen op NPO1, NPO Politiek, onze Facebookpagina, YouTube en NOS.nl. En natuurlijk ook in dit liveblog.

Na dit debat, dat om 22.00 uur is afgelopen, is er nog een debat te volgen: tussen Rutte (VVD) en Baudet (FvD). Zij gaan de strijd aan in cultureel centrum De Rode Hoed in Amsterdam, onder leiding van presentator Jeroen Pauw. Het debat kwam er nadat Rutte Baudet hiertoe openlijk had uitgedaagd. Ook dit debat is te volgen in dit liveblog en op NPO Politiek.