Cultureel erfgoed Oekraïne ernstig bedreigd door kunstroof en bombardementen

• Julian Buijzen

Het is half maart als in de zuidelijke Oekraïense stad Melitopol een man in een witte laboratoriumjas het museum binnenloopt. Hij wordt begeleid door gewapende Russische militairen. Ze gaan rechtstreeks op de collectie Scythisch goud uit de vierde eeuw voor Christus af en laden de kunstvoorwerpen in een doos. Even later zijn ze weg.

Ook in Marioepol nemen ze kunst mee. Drie musea krijgen bezoek van de Russen. In totaal worden 2000 kunstobjecten meegenomen.

Russen die schilderijen en een collectie historische gouden voorwerpen meenemen, Russische bommen die musea, kerken en cultureel erfgoed grote schade toebrengen: het Oekraïense culturele erfgoed is het zoveelste slachtoffer van de oorlog.

Bij de luchtaanvallen gaat het om een doelgerichte vernietigingsactie van Rusland tegen Oekraïense kunst, denkt kunsthistoricus Konstantin Akinsha: "Ik durf het niet met zekerheid te zeggen, maar het lijkt er in sommige gevallen veel op."

Een Russisch Youtubekanaal registreerde hoe de objecten werden meegenomen uit het museum van Melitopol. Volgens de makers van de reportage heeft Rusland juist voorkomen dat de kunst gestolen zou worden:

Volgens de laatste cijfers van Unesco zijn er 133 locaties met cultureel erfgoed beschadigd of vernietigd in Oekraïne. In veel gevallen zijn ze getroffen door Russische bommen. Akinsha, gespecialiseerd in kunst in oorlogstijd, zegt dat er vaak geen militaire doelen in de buurt zijn die de luchtaanvallen kunnen verklaren. Ook zijn er gevallen bekend van plundering door de Russen.

'Internationale regels geschonden'

Akinsha heeft zich eerder verdiept in de plundering van kunstcollecties tijdens de Tweede Wereldoorlog en volgt de ontwikkelingen in Oekraïne op de voet. Hij noemt het een situatie die we in Europa al lang niet meer gezien hebben. "Het doet denken aan de Tweede Wereldoorlog. Er is geen twijfel mogelijk dat Rusland alle internationale afspraken op dit gebied schendt. Van de Geneefse Conventie tot afspraken gemaakt door de Verenigde Naties en Unesco. Dit is verschrikkelijk."

Bij de ingrepen in de musea in Melitopol en Marioepol lijkt het erop dat de Russen een duidelijk doel voor ogen hadden. Medewerkers van het museum in Melitopol hadden de kunstcollectie verstopt, maar de bezetters wisten precies waar ze moesten zijn. Eerder hadden ze een medewerker van het museum opgepakt en urenlang ondervraagd.

Een van de schilderijen die uit Marioepol is meegenomen is Rode zonsondergang boven de Dnjepr van Archip Koeindzji. Een meesterwerk, zegt Akinsha:

In Oekraïne wordt ondertussen met man en macht gewerkt aan het veiligstellen van de kunst. Veel musea hebben hun collectie ondergebracht in veiligere locaties.

Ze krijgen daarbij hulp van organisaties zoals de Aliph Foundation, een internationaal samenwerkingsverband om kunst in conflictgebieden te beschermen. De organisatie heeft op verschillende plekken in Oekraïne depots geopend waar musea hun collectie naartoe kunnen brengen.

"Het is belangrijk dat de kunst goed wordt opgeborgen", zegt Sandra Bialystok van Aliph. "De temperatuur moet goed zijn, de luchtvochtigheid mag niet te hoog zijn, alles om de kunst veilig te stellen."

Er rust een grote verantwoordelijkheid op de schouders van de Oekraïense museumdirecteuren. "Veel directeuren slapen al maanden iedere nacht in het museum om hun collectie te beschermen. Ze moeten zelfredzaam zijn."

Bombardementen

Naast plunderingen vormen Russische luchtaanvallen een groot risico voor Oekraïense musea, kerken en andere historische gebouwen. Kunsthistoricus Akinsha zegt dat er aanwijzingen zijn dat die bewust worden getroffen door de Russen.

Regelmatig vallen er bommen op historische gebouwen met een grote culturele waarde:

Akinsha noemt twee voorbeelden: een joodse begraafplaats in Hloechiv in Oost-Oekraïne en een museum gewijd aan de Oekraïense filosoof Grigory Skovoroda in de regio Charkov. Beide zijn door Russische bommen vernietigd. "De bombardementen lijken op een bewuste vernietiging van de Oekraïense cultuur. Voor Oekraïne is deze filosoof een belangrijk figuur. Er waren geen militaire activiteiten in de buurt maar toch is het museum aangevallen. De bommen vallen in Odessa, Lviv of Kiev. Wie kan garanderen dat de volgende bom niet op het dak van een museum of een belangrijk historisch gebouw valt? Naar mijn mening zijn deze bommen op dit moment het grootste gevaar."

Verdwenen kunst

De Russen hebben tot dusver nog niet de belangrijkste Oekraïense cultuursteden in handen weten te krijgen. "Maar we weten van sommige andere plekken nog erg weinig", zegt Akinsha. "Cherson heeft een omvangrijke museumcollectie. Wat daarmee is gebeurd weten we niet."

De kunstcollectie die uit Marioepol is meegenomen, is door de Russen naar Donetsk gebracht, naar eigen zeggen om de voorwerpen in veiligheid te brengen. Waar het Scytische goud uit Melitopol zich nu bevindt, is onduidelijk.