Haitink in maart 2019 in Londen, tijdens een concert ter ere van zijn 90ste verjaardag
NOS Nieuws

Haitink, 'de raadselachtige maestro', was een van 's werelds grootste dirigenten

  • Dik Verkuil

    redacteur Online

  • Dik Verkuil

    redacteur Online

'Dirigieren ist ein Rätsel', dirigeren is een mysterie, is de titel van het boek dat over Bernard Haitink verscheen, toen hij in 2019 afscheid nam als dirigent. Een jaar later verscheen er een BBC-documentaire over hem met de titel The Enigmatic Maestro.

En raadselachtig was hij, de afgelopen dag in Londen overleden Haitink (92). Een wat schuwe, naar eigen zeggen weinig zelfverzekerde en 'communicatief eigenaardige' man, die toch algemeen werd gezien als een van de grootste dirigenten op aarde, een 'wereldvorst' in de muziek.

Een terugblik op de carrière van Haitink:

Een greep uit de carrière van topdirigent Bernard Haitink (92)

Zodra hij op de bok stond, verdween zijn breekbaarheid en veranderde hij in de soevereine meester die wist wat hij wilde en die anderen in zijn greep had, niet met driftige en theatrale gebaren, maar juist met minimale bewegingen. Het leek of hij de muziek die hij in zijn hoofd had via zijn rechterhand rechtstreeks in het orkest injecteerde. De musici keken amper nog op hun bladmuziek en richtten hun blik op Haitink, alsof ze wilden zeggen: "Gebruik me", zo merkt een van hen op in de BBC-documentaire.

Amsterdam-Zuid

Haitink groeide op in Amsterdam-Zuid in een niet opvallend muzikaal gezin. Zijn vader was directeur van de Amsterdamse Elektriciteitsmaatschappij. Zoals het gegoede Amsterdammers betaamde, namen zijn ouders hem mee naar het Concertgebouw, waar hij als kind onder de indruk raakte van zijn beroemde voorganger Willem Mengelberg. Ook kreeg hij vioolles.

Tegen de zin van zijn ouders bleef hij ook in de oorlog het Concertgebouw bezoeken, waar Joden werden geweerd en Joodse orkestleden waren ontslagen. Na de oorlog stopte hij voortijdig met het Amsterdams Lyceum, een dure middelbare school voor kinderen van welgestelde Amsterdammers. Desondanks werd hij aangenomen op het conservatorium.

Ik keek als een konijn in het licht en weet nog dat ik dacht: ogen dicht.

Bernard Haitink over zijn debuut als dirigent

Daar was hij een goede, maar geen uitzonderlijke vioolstudent. Zijn ambitie was echter dirigent te worden. Hij werd in 1954 toegelaten tot de dirigentencursus van de Nederlandse Radio Unie, en mocht datzelfde jaar voor de radio een paar stukken van Wagner dirigeren. Haitink was bloednerveus en kwam struikelend op. "Ik keek als een konijn in het licht en weet nog dat ik dacht: ogen dicht", herinnerde hij zich later. Zijn docent zag echter dat Haitink het orkest vanaf het eerste moment in zijn greep had.

Een jaar later was hij, 26 jaar oud, al chef-dirigent van het Radio Filharmonisch Orkest. Nog een jaar later, in 1956, stond hij voor het eerst voor het Concertgebouworkest. Hij kreeg de kans omdat de dienstdoende dirigent zich ziek had gemeld.

Het concert stond in het teken van de Russische inval in Hongarije, een paar dagen eerder. Uit respect voor de Hongaren werd gevraagd na afloop niet te applaudisseren. Dat gaf Haitink rust, "omdat dan van enig lauw enthousiasme voor mijn onvolkomen debuut niets hoorbaar zou zijn". Niettemin: ondanks zijn onzekerheid ging het goed, vond ook het Concertgebouworkest.

Driftuitbarstingen

Nadat vaste dirigent Eduard van Beinum in 1959 bij een repetitie was overleden, werd naar Haitink gekeken als opvolger. Hij wilde eerst niet, maar liet zich toch over de streep trekken en werd in 1961, 32 jaar oud en met nog geen zes jaar ervaring, chef-dirigent van het Concertgebouworkest.

Hij zou dat ruim 27 jaar blijven, waarin hij meer dan 1500 concerten met het orkest gaf. De eerste jaren waren niet makkelijk. Hij was te jong aan de top gekomen, zo vertelde hij achteraf. De prima donna's in het orkest vonden hem maar een snotneus en tijdens repetities kwam het tot confrontaties, waarbij Haitink naar eigen zeggen "vreselijke driftuitbarstingen" kreeg.

Toch stuwde hij het Concertgebouworkest tot grote hoogten. Wereldfaam kreeg hij met zijn opvoeringen van de symfonieën van Mahler en Bruckner. Die laatste was zo ongeveer zijn lijfcomponist. Haitink zelf noemde dat merkwaardig. "Ik ben absoluut niet religieus, Bruckners muziek juist wel. Het is een van de raadselen van mijn leven."

Londen

Vanaf het begin deed Haitink ook veel gastdirigentschappen. Hij trad op met alle grote orkesten van de westerse wereld. In 1967 werd hij benoemd tot chef-dirigent bij de London Philharmonic. Hij ervoer dat als een warm bad en ging zich in de loop der jaren steeds meer thuis voelen in Londen, terwijl zijn relatie met het Concertgebouworkest vastliep in ruzies, ergernissen en conflicten.

Het einde in Amsterdam kwam nadat hij in 1987 was benoemd tot chef-dirigent van het Londense Royal Opera House Covent Garden. De leiding van het Concertgebouworkest vond deze dubbelfunctie onaanvaardbaar en begon aan te sturen op zijn vertrek. Zijn frustratie bracht Haitink op 25 december 1987 theatraal tot uiting aan het slot van de op televisie uitgezonden Kerstmatinee: in de doodse stilte na de Negende Symfonie van Mahler liet hij zijn dirigeerstok uit zijn handen vallen.

Haitink zag dit moment als zijn afscheid, maar liet zich nog wel vermurwen om ter gelegenheid van het 100-jarig bestaan in 1988 van het Concertgebouw Mahlers Achtste Symfonie te dirigeren. Daarna was het voor hem in Amsterdam echt voorbij. Later keerde hij er nog wel terug voor gastoptredens, al waren ook toen ruzies en verongelijktheid nooit ver weg.

In 2019 nam Haitink afscheid van het Nederlandse publiek:

Haitink bleef nog dertig jaar wereldwijd dirigeren. Zijn vaste verblijfplaats bleef Londen, waar hij trouwde met de meer dan dertig jaar jongere advocaat en ex-violiste Patricia Bloomfield. Eerder was hij gescheiden van zijn Amsterdamse vrouw Marjolein Snijder, met wie hij vijf kinderen had.

Het definitieve einde werd toch ingeluid in Amsterdam. In juni 2018 was hij weer eens terug in het Concertgebouw. Na een uitvoering van Mahlers Negende Symfonie verloor hij zijn evenwicht en viel tussen de altviolisten. Hij stond meteen op en leek in orde, maar het volgende concert zegde hij af.

Kort daarna maakte hij bekend dat hij een 'sabbatical' zou houden. Maar in de loop van 2019 bekende hij dat hij had besloten te stoppen en het slechts een sabbatical had genoemd om ongemerkt te kunnen vertrekken.

Dat lukte toch niet. Hij had kort daarna een afscheidsconcert in het Concertgebouw en gaf in september 2019 zijn allerlaatste concert in Luzern. Soeverein als in zijn beste dagen dirigeerde hij de Zevende Symfonie van Bruckner.

Deel artikel:

Advertentie via Ster.nl