'Brave huisvaders zijn al gestraft als iedereen weet dat ze de fout ingingen'

Is het geweld van de afgelopen 24 uur uit de hand gelopen legitiem protest, of is het rellen om te rellen? Om te snappen hoe de rellen, het geweld en de plunderingen ontstonden en in het vervolg te voorkomen zijn, is het belangrijk om "te ontrafelen" wie de relschoppers precies zijn en wat hun motivaties waren, zegt criminoloog Henk Ferwerda.

Duidelijk is dat de groepen relschoppers, in ieder geval gisteren, divers waren. Dat maakte het voor de politie in sommige gevallen lastig om ertegen op te treden. Ferwerda: "Virusontkenners, politiekgemotiveerden en types die een kans zagen om helemaal uit hun dak te gaan, kwamen samen. De groepen mengen zich en dan kan de politie ze niet uit elkaar houden. Dan vallen er dus ook onschuldige slachtoffers bij het optreden van de politie."

'Relschoppers misbruiken protest'

Ferwerda doet onderzoek naar hoe rellen tot stand komen, en onderscheidt drie soorten: massa-gestuurde rellen zoals demonstraties die uit de hand lopen; afspraak-gestuurde rellen waarbij hooligans of politiekgemotiveerde demonstranten afspreken te gaan rellen; en incident-gestuurde rellen, waarbij een incident of gebeurtenis ontaardt in rellen.

In Amsterdam en Eindhoven kwamen zondag alle drie de soorten samen. Vreedzame protesten tegen coronamaatregelen liepen uit de hand toen relschoppers zich erbij aansloten, vaak na oproepen op sociale media. Voor andere groepen was de avondklok de lont in het kruitvat om zich bij het gewelddadige protest aan te sluiten.

De echte relschoppers misbruiken zo de demonstraties, zegt de criminoloog. "Ze gebruiken de mensen die het principieel oneens zijn met het coronabeleid om zelf de confrontatie met de politie aan te gaan en te vechten. Dat zag je eerder ook gebeuren bij Black Lives Matter-demonstraties."

Wat zondag in Amsterdam en Eindhoven gebeurde, valt dus nog deels te scharen onder geëscaleerde protesten. In andere plaatsen ging het om copycat-gedrag, zegt Ferwerda. Daar waren de geweldplegers vooral "mensen die willens en wetens op geweld uit zijn".

Brave huisvaders

Maar ook in deze plaatsen is het zinnig om een onderscheid te maken, betoogt Ferwerda, tussen de bewuste relschoppers en "de mannen die eigenlijk niet wilden dat het ontspoorde maar uit sensatie kwamen kijken".

"De groep brave huisvaders, zoals ik ze noem, die nu de fout ingingen, moesten vandaag gewoon weer naar werk. Ze hebben een gezin thuis. Voor hen is de straf dat iedereen weet dat zij over de schreef zijn gegaan. Die zitten nu echt wel in de rats, denk ik."

Onder die groep schaart Ferwerda ook jongeren die zien dat er wordt geplunderd en gereld en denken in de anonimiteit van de groep mee te kunnen doen. "Bij die categorie meelopers helpt het om ze uit de anonimiteit te halen. Om beelden openbaar te maken."

"Bij de Facebook-rellen in Haren was dit heel effectief", zegt Ferwerda. "Daar ging de politie ook op huisbezoek. Sommige jongeren kregen een sanctie van het OM. Maar boze ouders en het feit dat ze soms hun bijbaan verloren toen iedereen wist wat ze gedaan hadden, had nog meer impact."

Hooligans en normlozen

Ook de "koffiedrinkende virusontkenners" zullen vanaf nu wel twee keer nadenken voordat ze weer demonstreren, verwacht Ferwerda. "Wat gisteren gebeurde is echt heftig, qua schade en impact. Het is naïef om nu te zeggen: kom lekker demonstreren."

Dan blijft de groep over die puur uit was op geweld. En die vandaag opnieuw de confrontatie opzoekt. "Ik ben enorm benieuwd wie dat zijn. Hoeveel mensen hebben al een strafblad en staan bekend bij de politie? Zijn het mensen die we kennen als notoire hooligans en normlozen? Die moeten dan de straf krijgen die ze verdienen en beter in de gaten gehouden worden. Ik denk dat gisteren velen heeft overvallen."