Leidse schelp onthult geheim over evolutie mens

• Jeroen Wielaert

  Verslaggever

De schelp werd al honderd jaar geleden gevonden op Java. Nu geeft hij een geheim prijs: een bijzondere inscriptie van een mensachtige 400.000 jaar oud.

Het is een flinterdun zigzagpatroon dat moet zijn gegraveerd door een telg van Homo erectus, de voorganger van de moderne mens. Zeven jaar is aan het onderzoek gewerkt. Het prestigieuze wetenschappelijk tijdschrift Nature brengt het nu naar buiten als een nieuw inzicht in de ontwikkeling van menselijk gedrag.

De schelp maakte onderdeel uit van een zeer omvangrijke ontdekking, gedaan door de Nederlandse onderzoeker Eugène Dubois. Hij haalde aan het begin van de twintigste eeuw veel kostbaar prehistorisch materiaal boven bij het Javaanse dorp Trinil. Per schip werd het naar Nederland vervoerd.

Mailtje

Keurig gedocumenteerd lagen ook de schelpen van zoetwatermosselen in een kartonnen doos in het instituut Naturalis. Zeven jaar geleden werd hij geopend door biologe en archeologe José Joordens. Ze liet de schelpen zien aan haar Australische collega Steven Munro. Hij maakte er foto’s van. Thuis in Canberra deed hij zijn fascinerende ontdekking. Direct stuurde hij een mailtje aan Joorens. Het was het begin van een opwindend onderzoek.

Joordens legt uit: "Munro zag een patroon van een soort krassen op een schelp. Hij was heel verbaasd. Normaal hoort zoiets niet aanwezig te zijn op een schelp." In Leiden had Joordens samen met mede-onderzoeker Frank Wesselingh veel tijd nodig voor nader onderzoek. Daarvoor moesten ze alle andere mogelijke veroorzakers van de krassen nagaan. Uiteindelijk konden ze geen andere conclusie meer trekken over deze ene schelp.

"Er zijn allerlei dingen die krassen kunnen maken", zegt Wesselingh. "In het begin geloofden we zelf niet wat we zagen. We zijn alle mogelijkheden nagegaan. En we hebben alleen maar kunnen concluderen dat het werk van een mensachtige moet zijn geweest."

Tot nu toe was alleen een gravure van homo sapiens bekend van 100.000 jaar oud. Hij werd gevonden in Zuid-Afrika. Bij de nieuwe vondst is een tekening in kleur gemaakt van een ruig behaarde man die trots een schelp met een zigzagpatroon toont. Onduidelijk is wat hij precies bedoelde. De onderzoekers hebben zorgvuldig vermeden om het als een vroege vorm van kunst te omschrijven.

"We kunnen niet in het hoofd van homo erectus kijken", zegt Joordens. "We weten wel dat het behoorlijk moeite moet hebben gekost om zo’n mooi patroon te maken. We hebben geprobeerd om het na te doen en gemerkt dat je er echt veel aandacht aan moet besteden om het netjes te krijgen. Het was absoluut een kundig individu."

'Trinil was here'

Simpelweg zou het een boodschap als ‘Trinil was here’ kunnen zijn, in het handschrift van iemand die iets wilde achterlaten voor het nageslacht. "Een kwestie van trots: laten zien dat je iets heel moois in bezit hebt, zoals je nu een iPhone laat zien", zegt Wesselingh. "Die schelp was vroeger heel donker van bedekking. Als je erin kraste zou je hele mooie witte, lichtgevende lijnen kunnen zien. De afbeelding op de reconstructie is mooier dan nu, maar wat het heeft betekend weten we niet."

De vondst geeft aanleiding tot bijstelling van kennis en opvattingen over de evolutie van de mens. "Het toont niet aan dat we van eerdere tijd zijn, maar dat we voorgangers hadden die ook zekere vaardigheden hadden. Het zegt ook iets over ons zelf, dat we geneigd zijn om onszelf als moderne mens te overschatten en anderen te onderschatten."