Niet NSB-voorman Anton Mussert, niet SS-leider Rauter en ook niet rijkscommissaris Seyss-Inquart, maar een handjevol doorsnee collaborateurs waren vandaag de beklaagden in de eerste zitting van het Bijzondere Gerechtshof in Den Haag. De strafeis was er niet minder om: twee keer werd de doodstraf gevorderd.

De bijzondere rechtspleging is opgezet om de grote groepen landverraders en oorlogsmisdadigers te vervolgen. Speciaal hiervoor had de regering in Londen nieuwe vergrijpen strafbaar gesteld, zoals hulp bij de Jodenvervolging of het aangeven van anderen bij de Duitsers.

De zaken die vandaag in de overvolle balzaal van Paleis Kneuterdijk voorkwamen, zijn uitgekozen om een aantal principe-uitspraken te krijgen. Zo staat bij het eerste proces de vraag centraal of de Landwacht een buitenlandse krijgsdienst was. Dirk van Wijk uit Pijnacker trad in januari 1944 toe tot deze paramilitaire afdeling die door de NSB was opgezet voor de Duitsers.

Van Wijk, sinds 1935 lid van de NSB, noemt zichzelf een goed vaderlander. Hij zegt dat hij op bevel van NSB-leider Mussert in dienst van de Landwacht ging en niet doorhad dat de organisatie officieel onder Duitse leiding viel.

Aanklager Zaaijer heeft het over een "hyena-organisatie" die medeburgers kwelde, vervolgde en beroofde. Hij herinnert eraan hoe de leden in de hongerwinter voedselhalers op terugtocht van het platteland van hun waar beroofden. "Wat men in een normale staat struikroverij noemt, werd hier door de Duitse overheid in stand gehouden."

"De lieden van deze organisatie verdienen stuk voor stuk, op een enkele zeer zeldzame uitzondering na, de dood", meent Zaaijer. Hij neemt het de Landwachters met name kwalijk dat ze te laf waren naar het front te vertrekken "maar er geen been in zagen om in veilig Nederland op burgers te jagen".

Zaaijer benadrukt dat Van Wijk bovendien als commandant van de Landwacht bij een aanhouding heeft geschoten op een onderduiker. De jongen had zich weten los te rukken en vluchtte, waarop Van Wijk hem in zijn rug schoot.

'Gluiperig verraad'

Ook tegen een inwoner van Delft die Joden had aangegeven bij de SD eiste Zaaijer de doodstraf. Toepasselijke straffen redeneerde hij, omdat er door het gedrag van beide mannen andere personen waren gedood. "Gluiperig verraad", vond Zaaijer.

De rechters doen over twee weken uitspraak. Rond die tijd zullen ook de eerste processen tegen NSB-kopstukken beginnen, maakte premier Schermerhorn eerder deze week bekend. Als eersten staan propagandist Blokzijl en NSB-bestuurder Van Genechten op de rol.

Normale verhoudingen

Schermerhorn hoopt dat ook de duizenden rechtszaken tegen andere collaborateurs snel kunnen worden behandeld. Al was het maar omdat nu het systeem overspoeld wordt, niet alle regels van de rechtsstaat in acht kunnen worden genomen. Zo zijn veel verdachten zonder toetsing door een rechter vastgezet.

"In de afgelopen maanden konden wij zeggen dat het altijd nog beter was dat iemand op grond van niet al te goed gefundeerde beschuldigingen werd gearresteerd, dan dat hij door het publiek op basis van bezwaren tegen een ernstig vergrijp werd doodgeslagen", redeneert de premier. "We moeten echter weer zo gauw mogelijk naar normale verhoudingen terug, opdat de rechtszekerheid, waar we terecht altijd zo prat op gingen, weer werkelijkheid wordt."