Zelf is hij ervan overtuigd dat hij naar eer en geweten zijn werk heeft gedaan. Toch is topambtenaar Robert Verwey vandaag gearresteerd vanwege zijn bijdrage aan de Arbeitseinsatz. Hij was een cruciale aanjager van het gehate systeem van dwangarbeid.

Al voor de oorlog was Verwey, als hoofd van de Rijksdienst voor Werkloosheidsverzekering en Arbeidsbemiddeling, bezeten van het terugdringen van de werkloosheid in Nederland. Gretig keek hij naar de resultaten die nazi-Duitsland boekte op dat vlak. Hoewel hij geen NSB'er was, vond hij hun inzet van "wereldhistorische betekenis".

Oorlog en bezetting veranderden weinig aan de ambities van Verwey. Er waren nog altijd 400.000 werklozen en arbeid is immers goed voor een volk? "We moeten in ons land de vreugde van de arbeid over de hele linie herstellen, van de kunstenaar tot aan de onvolwaardige toe", betoogde hij in 1941.

"Bij alle verdeeldheid valt toch in diepste wezen een eenheid waar te nemen als drijvende kracht bij de sociale arbeid, die erop gericht is de mens vooruit te helpen", redeneerde Verwey, die meende dat "nog belangrijker dan materiële vooruitgang het omhoogbrengen van ons volk is".

Plaatsvervanger van de minister

Verweys rol daarin was inmiddels gegroeid doordat Seyss-Inquart hem had aangesteld als waarnemend secretaris-generaal van Sociale Zaken. Hij was daarmee de hoogste vertegenwoordiger op dat ministerie nu de minister in Londen zat. Dat maakte hem het belangrijkste aanspreekpunt om de stroom arbeiders naar Duitsland in goede banen te leiden.

Eerst waren het werklozen die de grens over gingen, zoals in de jaren dertig ook al was gebeurd. Daarna werden specifieke beroepsgroepen opgeroepen. Weer later moesten hele jaargangen aantreden, tot uiteindelijk de bekende razzia's op alle weerbare mannen volgden. Naar schatting 275.000 mannen moesten de grens over, ongeveer 8500 overleefden dat niet.

Hoewel tienduizenden onderdoken uit angst te worden uitgebuit, bleef Verwey op zijn post. Hij meende erger te kunnen voorkomen door in gesprek te blijven. Dat was de opdracht geweest voor alle overheidsfunctionarissen.

De heer Verwey is ten volle bereid de Duitse belangen zoveel mogelijk te bevorderen.

Als slecht onderhandelaar had Verwey echter niet door dat de bezetter telkens hoger inzette. Wilde men 5000 arbeiders, dan werd er om 10.000 gevraagd. Zo werd er zelfs na zijn afdingen alsnog het beoogde aantal krachten binnengehaald.

"De heer Verwey is ten volle bereid de Duitse belangen zoveel mogelijk te bevorderen", jubelde een nazi-topman in 1942. Het verzet oordeelde in een rapport aan Londen dat de topambtenaar vooral "meer naïef en zwak was dan bewust on-Nederlands".

'Dolle wolven'

Hoewel de ontberingen van de Arbeitseinsatz inmiddels overbekend zijn, blijft Verwey achter zijn werk staan. "Mede dankzij mijn inspanningen kon ik de koningin 9 miljoen Nederlanders op een presenteerblaadje aanbieden, meer dan ons land voor de oorlog had." Hij onderstreepte dat de "dolle wolven" in dezelfde periode 4 miljoen Polen van het leven hadden beroofd.

Hij wijst bijvoorbeeld op de aanstelling van enkele NSB-chefs bij arbeidsbureaus in 1941. Als hij dat had geweigerd, waren er alleen maar meer en fanatiekere partijgenoten aangesteld, betoogt hij. "Van een soort dat voor de Nederlandse belangen schadelijker was."

Ambtenaren van Sociale Zaken stelden zich in veel gevallen minder meegaand op. Er werden 274 van hen gearresteerd wegens tegenwerking, circa 50 stierven door executie of in gevangenschap.

Verwey had voor zijn arrestatie nog de suggestie gedaan dat hij ambassadeur in Berlijn kon worden. "Ik ken Duitsland nu eenmaal goed."