Koningin Wilhelmina heeft Wim Schermerhorn en Willem Drees belast met de opdracht een nieuw kabinet te vormen. Na de bevrijding bood het kabinet-Gerbrandy III zijn ontslag aan. Nu moet een nieuw kabinet geformeerd worden.

De koningin pleit voor politieke vernieuwing en wil een kabinet bestaande uit mensen die tijdens de oorlog in Nederland zijn gebleven, zoals verzetsleiders.

Uitgeweken

Na de Duitse inval weken koningin Wilhelmina en de ministers van het tweede kabinet-De Geer uit naar Londen. Hier was geen parlementaire controle en de koningin drukte haar stempel op het kabinet.

In september 1940 liet zij De Geer vervangen door Gerbrandy, vanwege zijn strijdlustige houding. Gerbrandy was als minister-president een onvermoeibaar vechter voor de Nederlandse zaak.

In een brief uit 1941 aan haar dochter Juliana beschreef Wilhelmina haar denkbeelden over het naoorlogse Nederland. Het zittende kabinet van Gerbrandy zou na de bevrijding direct plaats moeten maken voor een tijdelijk koninklijk kabinet, dat Wilhelmina zelf wilde samenstellen en voorzitten "om 't nodige tempo erin te brengen".

Wilhelmina wil de Nederlandse regering al langere tijd hervormen. Volgens de koningin heeft het vooroorlogse partijstelsel geleid tot een lange economische crisis, elkaar snel opvolgende kabinetten, en een jarenlang verwaarloosde defensie.

De koningin pleit voor systematische vernieuwing. Wat Wilhelmina hieronder verstaat is nog onduidelijk, maar het partijstelsel is een voorbeeld van hoe zij het niet wil.

Schermerhorn

Na de bevrijding begon Wilhelmina haar consultaties over een nieuw te vormen kabinet. De eerste potentiële formateur die ze sprak was Willem Schermerhorn. De Delftse hoogleraar viel op door zijn pleidooien voor meer eenheid en het slechten van partijpolitieke tegenstellingen.

Voor de oorlog sprak hij zich uit tegen de Nationaalsocialistische Beweging in Nederland. Na het succes van de NSB bij de Provinciale Statenverkiezing van 1935 richtte Schermerhorn de buitenparlementaire beweging Eenheid door Democratie op en streed hiermee tegen het nationaalsocialisme en communisme. In 1938 werd hij voorzitter.

Op 4 mei 1942 werd Schermerhorn vastgezet in kamp Sint-Michielsgestel. Hier werden tot eind 1944 honderden notabele Nederlanders, onder wie politici, burgemeesters en musici gegijzeld. De Duitsers wilden met deze gevangenen als onderpand het Nederlandse verzet in de greep houden en stelden dat de geïnterneerden gefusilleerd zouden worden bij onrust in het land.

De gevangenen hadden hier goed te eten, ze hoefden geen arbeid te verrichten en ze hadden relatief veel vrijheid, bijvoorbeeld om lezingen en cursussen te organiseren. De bewakers hadden de opdracht de gijzelaars met rust te laten zolang ze zich maar gedroegen. Het werd cynisch Hitlers Herrengefängnis genoemd. De Rotterdamse Leonard de Waal noemde het "een soort gedwongen Rotary".

Schermerhorn hield zich hier bezig met politieke en maatschappelijke hervorming. Onder zijn leiding ontstond een discussiegroep, de Heeren Zeventien, bestaande uit vooraanstaande leden van diverse politieke partijen. Katholieken, protestanten en socialisten overlegden in het geheim over politieke vernieuwing. Ideeën over ontzuiling en saamhorigheid werden versterkt. In december 1943 werd Schermerhorn vrijgelaten uit het kamp en dook hij onder.

Inmiddels is hij voorman van de Nederlandse Volksbeweging (NVB) die deze maand is opgericht. Het ontstaan van de beweging is terug te voeren op de besprekingen van de Heeren Zeventien. De progressieve NVB streeft naar de doorbreking van de vooroorlogse scheidslijn tussen confessionele en niet-confessionele partijen. Schermerhorns ideeën over politieke vernieuwing passen precies in Wilhelmina's straatje.

Drees

Mede op aanraden van Schermerhorn sprak Wilhelmina met Willem Drees, die tussen 1933 en 1940 namens de SDAP in de Tweede Kamer zat. De partij kwam in 1939 voor het eerst in de regering en Drees was fractievoorzitter. De sociaaldemocraat werd in 1940 vastgezet in een gijzelaarskamp in Buchenwald en in 1942 werd hij, net als Schermerhorn, geïnterneerd in kamp Sint-Michielsgestel. In beide gevallen werd hij wegens gezondheidsklachten vrijgelaten.

Drees was belangrijk in het politiek verzet tegen de Duitsers en hij ontpopte zich tot spreekbuis van het verzet. Van 1944 tot 1945 was hij lid van het College van Vertrouwensmannen. Dit college, ingesteld door het kabinet-Gerbrandy I, had de taak om vanaf de bevrijding tot de terugkeer van de regering in Nederland als vertegenwoordiger op te treden, om een gezagsvacuüm te voorkomen.

Wilhemina's wens lijkt in vervulling te gaan nu Schermerhorn en Drees het formateurschap samen hebben aanvaard. Zij moeten een kabinet samenstellen met een breed politiek draagvlak, waarin iedere prominente stroming vertegenwoordigd wordt. Hun opdracht: het formeren van een "Nationaal Kabinet van Herstel en Vernieuwing".