Het is de grootste en misschien wel meest gewaagde ontsnapping tot nu toe in oorlogstijd: de geheime oversteek van bezet naar bevrijd gebied van 130 Britse parachutisten en piloten van zweefvliegtuigen die zaten ondergedoken in de buurt van Ede en Oosterbeek.

Ze waren achtergebleven in het gebied na het mislukken van de geallieerde operatie Market Garden. Onder hen was ook brigade-generaal Gerald Lathbury, die gewond raakte tijdens Market Garden, maar wist te ontsnappen uit het ziekenhuis. Het Nederlandse verzet heeft de Britten geholpen onder te duiken om zo te ontkomen aan Duits krijgsgevangenschap.

Onder de codenaam operatie Pegasus (een verwijzing naar het Britse embleem met de blauwe Pegasus) zijn de Britse militairen met hulp van Nederlandse gidsen vanuit hun verschillende onderduikadressen te voet of per vrachtwagen naar een verzamelplaats gebracht in de buurt van Renkum.

Pikkedonker

Twee kleine vrachtwagens reden met een groep soldaten onder een klapperend dekzeil van Oud Reemst, via Otterlo, Ede en Bennekom naar Renkum. "Om de paar honderd meter stonden ingewijde mannen met hun fiets langs het traject. Mocht er onheil dreigen dan zouden zij hun fiets dwars over de weg zetten. Dan wisten de chauffeurs dat ze een andere weg moesten kiezen. Maar dat was gelukkig niet nodig," vertelt verzetsman Th. Boeree, die betrokken was bij het vluchtplan.

Vanaf de verzamelplaats moest de groep vluchtelingen gisteravond in het pikkedonker nog enkele kilometers lopen naar de noordoever van de Rijn, waarbij iedere soldaat met de hand op de schouder contact hield met zijn voorganger.

Het laatste stuk was het spannendst; ze moesten ongezien tussen twee Duitse posities door kruipen om de rivier te bereiken.

Precies om middernacht arriveerden op de afgesproken plek Britse en Amerikaanse militairen die hen met boten overbrachten naar bevrijd gebied op de zuidelijke Rijnoever. Vandaar werden ze met vrachtwagens naar Nijmegen vervoerd, waar hun triomftocht werd gevierd met champagne.

Telefoonverbinding

Het succes van de operatie is voor een belangrijk deel te danken aan de moed en inzet van het verzet, dat in Ede en omgeving goed georganiseerd blijkt te zijn. Ze onderhouden al enige tijd een telefoonverbinding met de geallieerde troepen in Nijmegen. Via die lijn kon het plan voor de ontsnapping gecommuniceerd worden met de staf van het Britse leger.

In heel korte tijd moest alles voorbereid worden. Leden van het verzet deden de verkenningen voor de beste plaats om over te steken. Dat bleek niet eenvoudig omdat de Duitsers langs de Rijn bezig zijn hun posities te versterken. Alleen bij Renkum werd nog een geschikte plek gevonden.

De ondergedoken luitenant-kolonel David Dobie werd met hulp van het verzet naar de overkant van de Rijn gebracht om het plan door de Britse generaal Horrocks te laten goedkeuren en verdere afspraken te maken voor een succesvolle ontsnapping.

Evacuatie Bennekom

Toen de Duitsers de inwoners van Bennekom de opdracht gaven op 21 en 22 oktober te evacueren, bleek dat precies een geschikt moment om de Britse soldaten in kleine groepjes naar de verzamelplek te loodsen, zonder dat het zou opvallen.

Het verzet regelde verder de aanvoer van wapens, munitie en uniformen, zodat de para's zich in geval van nood vechtend een weg naar de Rijn konden banen.

Dat bleek niet nodig. De spectaculaire ontsnapping onder de neus van de vijand verliep vlekkeloos. Naar schatting zitten nu nog zo'n 150 Britse militairen ondergedoken die niet meekonden met operatie Pegasus. Hoe zij erin zullen slagen ongezien in bevrijd gebied te komen, is nu nog de grote vraag.