Voor het eerst weer in vrijheid, of toch nog heimelijk: op meerdere plekken in het land hebben Joden vandaag Jom Kipoer gevierd. De Grote Verzoendag is de belangrijkste feestdag van de joodse kalender.

In het sinds kort bevrijde Maastricht werd een dienst gehouden in de synagoge aan de Capucijnengang. Het interieur van het gebouw, dat de afgelopen jaren als opslag voor gestolen huisraad werd gebruikt door de Duitsers, was zeer gehavend: radiatoren waren vernield, het spreekgestoelte (bima) gesloopt en de arke voor de thorarollen beschadigd.

De eredienst werd daarom in een naastgelegen vergaderzaal gehouden, die snel opgeruimd en schoongemaakt kon worden. Gebedsmantels waren geroofd, maar de gemeenschap had de thorarollen en een negenarmige kandelaar weten te verstoppen.

Veel Joodse inwoners van Maastricht konden niet aanwezig zijn bij de viering; ongeveer de helft van de ruim 400 personen is nog vermist. Wel woonden Amerikaanse bevrijders met een Joodse achtergrond de bijeenkomst bij. Een Amerikaanse kapitein assisteerde bij de dienst.

Ze dacht dat ze de enige jodin was die het had overleefd.

30 kilometer verderop, in Treebeek, vierden ongeveer 75 joodse onderduikers Jom Kipoer in een gebouw dat de Nederlands Hervormde Kerk gratis beschikbaar had gesteld. Een wetsrol kon worden geleend uit Maastricht, een keukentafeltje deed dienst als lessenaar, een aanwezige kon een benodigd liturgisch gewaad leveren.

"Ik had geen materiaal bij me, geen boeken, niets", zegt voorganger Karel Elburg, voor de oorlog rabbijn in het Groningse Leek. "Je moest mensen pakken. Wat we achter ons hadden en waar we voor stonden hadden we nog nooit meegemaakt. Het enige dat je met de mensen kon doen, was praten."

"Er kwam een meisje binnen van een jaar of twintig. Zij begon hartstochtelijk te huilen", zegt zijn vrouw Frederika geëmotioneerd. "Ze dacht dat ze de enige jodin was die het had overleefd"

Hoewel de viering op Jom Kipoer normaal duurt tot er drie sterren te zien zijn aan de hemel, werd er dit keer eerder afgebroken: vanwege de avondklok moest iedereen weer op tijd naar huis.

Schuilsynagoge

Onvoorstelbaar genoeg werd er ook een bescheiden Jom Kipoerviering gehouden in 'Judenfrei' Amsterdam. Buiten luisterde een niet-Jood nauwlettend of het geluid van de traditionele ramshoorn niet te horen was buiten de schuilsynagoge aan de Nieuwe Keizersgracht 33.

De geheime sjoel was vorig najaar ingericht in het woonhuis van de bode van de Portugees-Israëlietische Synagoge. Kort daarvoor was het gebedshuis gesloten en alle Joden weggevoerd. Wetsrollen, gebedskleden en andere benodigdheden voor de eredienst waren kort daarvoor gered.

In het pand zijn in de keuken een mikwe aangelegd voor rituele baden en wordt wekelijks de sabbat gevierd, zij het zonder rabbijn. Ook kunnen er overleden Joodse onderduikers worden afgelegd, waarna ze clandestien worden begraven op joodse begraafplaatsen. "Met Loofhuttenfeest hadden wij de wilgenblaadjes die erbij horen stiekem uit de Hortus moeten plukken", legt een gelovige uit.

Bijna betrapt

Er was een moment dat de schuilsynagoge tijdens een viering ontdekt dreigde te worden. Een SS'er bonsde op de deur en gaf het bevel "Aufmachen!" Toen de bewoonster van het pand, Elisabeth Coutinho-Sarphati, opendeed, zei hij de schuilsynagoge te zoeken.

"Dan moet u hier niet zijn", antwoordde ze koelbloedig. "Dit is Nieuwe Keizersgracht 33. U moet bij Keizersgracht 33 zijn bij het Centraal Station." De SS'er ging weg en kwam niet meer terug.