"Groeipatroon steden is verbluffend"
Door redacteur Lambert Teuwissen
Hoe groeiden de 35 grootste Nederlandse steden van 1200 tot nu. Voor het eerst is daar een overzicht gemaakt in het boek de Atlas van verstedelijking in Nederland. "Er was al heel veel detailkennis over losse steden of bepaalde perioden, maar het ontbrak aan overzicht", aldus samensteller Reinout Rutte.
Er zijn grote verschillen tussen de 35 grootste Nederlandse steden. Eeuwenoud zoals Maastricht of piepjong als Almere, waar de eerste bewoner pas op 30 november 1976 een huis betrok. Keurig in cirkels uitgebreid als Amsterdam of een lappendeken als mijnstad Heerlen. Eeuwenlang rustig groeien zoals Den Haag of een bevolkingsexplosie als in Zoetermeer (van 6000 in 1960 tot 120.000 nu).
Vandaag wordt er in Amersfoort een symposium gehouden over het boek, dat is samengesteld met hulp van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. Er staan kaarten in waarop de groei door de jaren heen goed te zien is. Op deze pagina kunt u zelf die groei zien van negen grote steden.
Verbluffend
Door zo de ontwikkeling van de 35 grootste steden over 1000 jaar te vergelijken, rekent de Atlas soms ook af met bestaande ideeën. "Zo blijkt dat de steden die we nu kennen en de infrastructuur ertussen teruggaan tot de Middeleeuwen. Dat is veel verder terug dan gedacht. Heel vaak hoor je dat de ontwikkeling van de meeste steden pas begon in de 19de eeuw, met de grote industrialisatie."
Maar liefst 20 van de 35 grote steden bestonden al aan het einde van de Middeleeuwen. De meesten daarvan kwamen opzetten tussen 1100 en 1400. "Dat is verbluffend. Het gebeurt allemaal in een jaar of 300 en dan gebeurt er eeuwen niks. Er komen geen steden meer bij. Dat is iets wat mensen heel lang niet duidelijk was."
Tweede golf
Zelfs in de Gouden Eeuw, altijd gezien als een bloeiperiode voor Nederland, veranderde er weinig. "Slechts een paar steden expanderen. In de eerste plaats Amsterdam en nog wat andere steden als Leiden en Rotterdam, maar veel steden buiten Holland hebben juist een terugval."
Pas in de 19de eeuw is er een tweede golf van stadsvorming. In het zuiden smelten vier dorpen samen en vormen Tilburg; Apeldoorn wordt de eerste woonstad door de aanzuigende werking van Het Loo; industriesteden worden hapsnap opgebouwd. "Blijkbaar was er eeuwenlang genoeg ruimte in de bestaande steden om mensen kwijt te kunnen."
Versteend landschap
Binnen de steden blijft het ook statisch, ontdekte Rutte. "Op het moment dat het stratenplan er ligt, verandert er doorgaans nog maar heel weinig, omdat de bezitsverhoudingen vastgelegd zijn en dat heel lastig is om te doorbreken."
Het is zelfs zo dat in de huidige plattegronden versteende natuurlandschappen zijn te herkennen. In de Jordaan is het patroon van de veenontginning vastgelegd, in Deventer volgen de straten de lichte kromming van de IJssel en in Leeuwarden zijn de kwelders van de oude Middelzee te herkennen.
In Delft en Leiden lieten enorme explosies zichtbare littekens achter in het stadspatroon. "Als je dat eenmaal weet, dan herken je wel iets."
Kentering
Er was na de Tweede Wereldoorlog een periode waarin die oude structuren bijna volledig waren uitgewist. Tijdens de wederopbouw moest het centrum van de steden meteen maar autovriendelijk gemaakt worden en verkrotte panden opgeruimd. "De plannen zijn voor al die oude binnensteden gemaakt, maar bijna nergens helemaal doorgevoerd. Het besef ontstond namelijk dat die binnensteden mooi waren en je er aantrekkelijk kon wonen in opgeknapte woningen."
Rutte ziet een kentering. Na eeuwen uitbreiding wordt er nu juist gekeken naar de bestaande structuren. "Op dit moment gaat het niet meer zozeer over uitbreiden en nieuwbouw, maar om herbestemmen en hergebruik. Wat opvalt, is dat de jonge wijken, uit de jaren 50 en 60, worden gesaneerd. Die worden niet meer comfortabel gevonden."
"Ik ben razend benieuwd hoe het verder gaat. Soms denk ik dat we aan het einde van de expansie zitten, maar je weet het niet."
Bekijk de verstedelijking in een interactieve kaart op NOS.nl.