Zuid-Afrikanen wachten nog altijd op Desmond Tutu's 'regenboognatie'

• Elles van Gelder

  correspondent Afrika

Veel Zuid-Afrikanen namen vandaag thuis afscheid van voormalig aartsbisschop en anti-apartheidsactivist Desmond Tutu door op televisie live naar de uitvaart te kijken. Voor sommigen was het niet alleen een moment om hem te eren, maar ook een moment van bezinning over wat er van zijn dromen voor Zuid-Afrika terecht is gekomen.

De laatste rotjes knallen nog deze Nieuwjaarsochtend in de township Imizamo Yethu in Kaapstad. Een aantal mannen loopt dronken over straat en heeft de hele nacht niet geslapen. Maar Thobeka Mdlalo veegt haar stoep schoon en loopt naar binnen om televisie te kijken. De uitvaart van Tutu wil ze niet missen. Ze is er speciaal vroeg voor opgestaan.

Ze is verdrietig over Tutu's overlijden, vertelt ze. "Mede dankzij Tutu hebben we vrijheid gekregen en is er veel veranderd." 16 jaar oud was deze Zuid-Afrikaanse toen het land de eerste democratische verkiezingen hield. Ze had grote dromen voor haar toekomst. "Ik dacht dat ik goed onderwijs zou kunnen krijgen, net als de witte Zuid-Afrikanen, en een huis van steen."

Thobeka Mdlalo is Tutu dankbaar voor wat hij voor Zuid-Afrika heeft gedaan, vertelt ze:

Imizamo Yethu is een wijk die bestaat uit krotwoningen, gemaakt van golfplaten en hout, en kleine stenen huizen. Er wonen Zuid-Afrikanen en migranten uit de buurlanden, zoals Malawi en Mozambique. Thobeka heeft het nog relatief goed. Haar huis heeft geen stenen muren maar ze heeft een televisie, koelkast en wasmachine, gekocht van haar salaris als gids in de wijk. Maar haar droom, om onderwijzeres te worden, of misschien zelfs advocaat, kwam niet uit.

Ze leidt ons rond door haar buurt, waar vuilnis op straat ligt en tientallen mensen buiten hetzelfde toilet moeten gebruiken. Mensen schieten haar aan. Een man met een hand vol bloed. 'Heeft ze een verbandje?' Ze is een moederfiguur in de wijk.

"Ik denk dat Tutu teleurgesteld is heengegaan", zegt ze tijdens de wandeling. Desmond Tutu bedacht de term regenboognatie, een land waar alle verschillende culturen en kleuren samen zouden leven en alle Zuid-Afrikanen gelijke kansen zouden krijgen. Maar de ongelijkheid in Zuid-Afrika is gigantisch groot en groeit.

Vanaf de krotten van de township kijk je uit over de groene heuvels aan de andere kant van de vallei, met grote huizen en groene grasvelden. "Daar wonen de witte Zuid-Afrikanen", wijst Thobeka. "Veel mensen uit deze wijk komen daar alleen maar om te werken, als schoonmaakster of tuinman."

Op weinig plekken zie je de ongelijkheid zo goed als hier in deze buitenwijk van Kaapstad. De meeste townships liggen uit het zicht van de gegoede wijken, zo gepland door het apartheidsregime. Maar hier staart het je keihard in het gezicht: het grote gat tussen arm en rijk dat nog steeds bestaat in Zuid-Afrika en deels langs kleur verloopt, simpelweg omdat witte Zuid-Afrikanen gemiddeld veel meer verdienen dan zwarte Zuid-Afrikanen. Volgens statistieken uit 2017 nog steeds vijf keer zo veel.

De officiële werkeloosheid staat op bijna 35 procent. De regering heeft gefaald, vinden ze hier. Het is niet dat er helemaal niets veranderd is de afgelopen drie decennia. Er werden miljoenen huizen gebouwd, er werd geïnvesteerd in water en toiletten en er kwamen sociale uitkeringen.

Er was een programma om zwarte Zuid-Afrikanen meer bij het bedrijfsleven te betrekken, maar dat creëerde vooral een kleine zwarte elite. De middenklasse kwam gestaag van de grond en krimpt inmiddels, mede door de economische crisis veroorzaakt door corona.

Een Zuid-Afrikaanse vrouw loopt in haar ochtendjas over straat. Ze heeft niet gekeken naar de uitvaart want in haar krot heeft ze geen elektriciteit en dus geen tv. Ze heeft slecht geslapen want haar dochters moesten er een paar keer uit in de nacht om naar de wc te gaan buiten, en die kan ze niet alleen laten gaan. "Dat is te onveilig. We wonen hier in een mensonterende situatie, ik ben boos."

De woede komt vooral ook door het gevoel dat Zuid-Afrika al veel verder had kunnen zijn als de regering de bevolking op de eerste plek had gezet. Vooral onder voormalig president Jacob Zuma was er grootschalige corruptie. Geld dat besteed had kunnen worden aan een beter leven voor de armen is in diepe zakken beland.

Tutu bleef de regering erop aanspreken, waarschuwde dat de partij hem niet meer vertegenwoordigde en dat hij er niet meer op zou stemmen. "Zelfs na de nieuwe democratie, aarzelde hij niet om aandacht te vragen, vaak op een harde manier, voor al onze tekortkomingen als leiders van deze democratische staat", sprak de huidige president Cyril Ramaphosa tijdens de uitvaart.

Een korte samenvatting van de uitvaart in video:

Tijdens een herdenkingsdienst voor Tutu eerder deze week zei ook Tutu's vriend en anti-apartheidsstrijder dominee Frank Chikana dat Tutu gestrest was over de koers van het land. "Hij was teleurgesteld over wat er gebeurt. Hij vond niet dat we hiervoor hadden gevochten. Ik beloofde hem dat we alles zouden doen wat nodig is. Dat we er als Zuid-Afrikanen voor moeten zorgen dat dit land niet zo verder gaat. "

Hoop

Zijn afscheid werd dan ook volop aangegrepen om Zuid-Afrikanen op het hart te drukken te blijven strijden voor Tutu's idealen. En een van zijn bekendste citaten werd deze week veelvuldig gebruikt: 'Doe een klein beetje goed, met al die kleine beetjes samen overspoelen we de wereld'.

Ook Thobeka heeft nog hoop voor haar land, zegt ze. En ondertussen gaat ze door als leider in haar eigen gemeenschap, op haar eigen kleine manier.