Josephine Baker als eerste vrouw van kleur bijgezet in Panthéon

• Liedeke Morssinkhof

  redacteur Buitenland

"Ik ben in koninklijke paleizen geweest en bij presidenten thuis. Maar ik kan in Amerika nog geen café binnenlopen om een kop koffie te bestellen. Dat maakt me woedend. En als ik woedend ben, doe ik mijn mond open, dat weten jullie. Dan zal de hele wereld het horen."

Deze woorden sprak zangeres en danseres Josephine Baker (1906-1975) bij de Mars op Washington in 1963, de burgerrechtendemonstratie waar Martin Luther King zijn beroemde toespraak I have a dream zou houden. Want de Frans-Amerikaanse Baker was meer dan een entertainer. Om die reden is ze aan het begin van de avond bijgezet in het Panthéon in Parijs, als eerste vrouw van kleur.

En dat ging zo:

Josephine Baker vertrekt op 19-jarige leeftijd als danseres en zangeres vanuit de Verenigde Staten naar Parijs. Het zijn de wilde jaren 20, met (voor wie het kan betalen) feesten met drank en muziek tot vroeg in de ochtend.

De act waar Baker in die tijd beroemd mee wordt past in dat beeld: gehuld in niet veel meer dan een bananenrokje treedt ze op in het theater, soms vergezeld door een luipaard. Tijdens tournees komt ze herhaaldelijk ook naar Nederland.

Maar Baker is meer dan het bananenrokje. In de Tweede Wereldoorlog maakt ze deel uit van het Franse verzet. Omdat ze zich als zangeres relatief makkelijk door het land kan bewegen, spioneert ze en brengt via bladmuziek gecodeerde berichten over. Na de oorlog wordt ze daarvoor onderscheiden.

Een introductie van Baker in video:

Ook stelt ze racisme aan de kaak. Als ze in de jaren 50 voor het eerst terugkeert naar de VS, weigert ze op te treden voor zalen met gescheiden publiek. Ook klaagt ze een clubeigenaar aan omdat die weigert haar te bedienen.

Na de moord op Martin Luther King vraagt zijn weduwe of Josephine Baker de nieuwe leider van de burgerrechtenbeweging wil worden. Dat weigert ze, uit angst te weinig bij haar gezin te kunnen zijn. Baker heeft twaalf geadopteerde kinderen uit de hele wereld, haar 'regenboogfamilie', zoals ze zelf zegt.

Vol opsmuk

Vanwege haar staat van dienst besloot president Macron in augustus om Josephine Baker op te nemen in het Panthéon, dé plek waar Frankrijk zijn helden eert. Pap Ndiaye, directeur van het Museum voor Immigratiegeschiedenis in Parijs, is daar blij mee, zegt hij tegen persbureau AP. "In de huidige tijd, waarin je zowel in Frankrijk als elders in de wereld het racisme en de xenofobie alleen maar ziet toenemen, is het goed nieuws dat een zwarte vrouw als Josephine Baker op deze manier wordt geëerd."

Ook illusionist en groot bewonderaar Hans Klok vindt het een speciale dag. Al sinds hij als 6-jarige beelden van Baker zag in het Polygoonjournaal, is hij onder de indruk. "Haar optredens zijn vol opsmuk, daar ben ik zelf ook wel van. Daarbij heeft ze nooit opgegeven als het in haar carrière tegenzat, want die periodes waren er ook. Maar haar grootste verdienste - met haar verzetswerk, haar strijd voor de burgerrechten en met haar grote familie - is dat ze altijd de boodschap verspreidde dat we met zijn allen kunnen samenleven."

Controversieel

Sommige zwarte mensen in Frankrijk wijzen erop dat Baker ook een controversiële figuur is: door te dansen in een bananenrokje beantwoordde ze precies aan het stereotype witte beeld van zwarte mensen. Pap Ndiaye beaamt dat. "Ze werd daar ook toen al voor bekritiseerd", zegt hij. "Maar vergeet niet dat ze pas 19 was toen ze naar Frankrijk kwam en nauwelijks op school had gezeten. Ze heeft tijd nodig gehad om politiek bewust te worden, van zichzelf en van de wereld."

Op verzoek van haar nabestaanden blijft Bakers lichaam begraven in Monaco. In het Panthéon wordt een kist geplaatst met aarde uit de VS, Frankrijk en Monaco. Daar komt een cenotaaf bij, een grafmonument voor iemand waarvan het stoffelijk overschot op die plek ontbreekt.