Muziekwereld over Haitink: 'Hij zette zijn onzekerheid om in grote daden'

"Met niemand te vergelijken", "iemand die diepte bracht bij zijn optredens" en "een visionair", De muziekwereld spreekt vol lof over de gisteren overleden dirigent Bernard Haitink, een van de grootste dirigenten die Nederland ooit heeft gehad.

Haitink (92) werd bekend als dirigent van het Concertgebouworkest, maar begon zijn carrière in 1954 bij het Radio Filharmonisch Orkest. "Het was een bijzondere man. Een man die je nooit zal vergeten als je hem een keer hebt ontmoet", vertelt Roland Kieft, directeur van het Radio Filharmonisch Orkest aan het NOS Radio 1 Journaal.

"Hij liep de studio binnen, knikte vriendelijk naar iedereen en fluisterde 'zoveel herinneringen'", vertelt Kieft over een van zijn ontmoetingen met hem. "Het was een hele emotionele man."

Onzeker

"Buiten de bok (het podiumdeel waarop een dirigent plaatsneemt, red.) was hij onzeker", vertelt NPO Radio 4-presentator Hans Haffmans. Hij interviewde de dirigent meerdere malen en kende hem goed. "Maar op de bok heeft hij zijn intrinsieke onzekerheid gesublimeerd. Hij zette het om tot grote daden."

Haitink dirigeerde vaak stukken van de componisten Gustav Mahler en Anton Bruckner. Hij hield daar vooral van omdat hun muziek stond voor de persoonlijkheid van de dirigent, meent Kieft. "Bij de muziek van Mahler is het de wanhoop, maar ook de verlossing die erin zit. Bij Bruckner zit het in het visionaire van de muziek, dat had Haitink ook in zich."

Een terugblik op de carrière van Haitink:

Zowel Haffmans als Kieft staat stil bij de successen die Haitink had met het Concertgebouworkest. Dat leidde hij tussen 1961 en 1988 als chef-dirigent. Maar ze benadrukken ook de moeilijke tijd die hij daar soms had en de strijd die hij voerde met de directie.

Kieft: "Hij was een jonge dertiger toen hij daar kwam, misschien was hij zelfs wel een klein beetje naïef. Hij wist nog niet helemaal hoe hij zich als chef-dirigent een houding moest geven. Hij heeft de nodige littekens opgelopen daar en die zijn nooit helemaal geheeld."

Haffmans: "Hij moest het orkest echt overwinnen. Het orkest zei over hem: 'hij weet nog niets, maar hij is een echte dirigent'. Ze hebben zich echt door hem laten winnen, en die band is heel warm geworden."

Violist Henk Rubingh maakte Haitink lang mee bij het Concertgebouworkest. "Je zou kunnen zeggen dat hij door zijn eenvoud tot de meest prachtige en diepgaande interpretaties kon komen. Je hebt dirigenten die zich ongelooflijk in het zweet staan te dirigeren, maar hij verstond - misschien ook doordat hij ouder werd - de kunst om met hele kalme en minutieuze gebaren voor elkaar te krijgen wat hij wilde. Het orkest hing aan zijn dirigeerstok."

Rubingh en trombonist Jörgen van Rijen roemen onder meer het vertrouwen dat Haitink had in de musici met wie hij samenwerkte:

Over Haitink werd vaak gezegd dat hij lastig kon zijn, erkent ook Kieft. "Hij noemde zichzelf een lastige patiënt, dat wist hij ook van zichzelf. Hij was soms makkelijk uit balans te brengen. Maar zo werd hij eigenlijk niet gezien door de muzikanten."

Rubingh: "Wat hem ook zo typeerde was dat hij ons zoveel mogelijk vertrouwen gaf. Mensen voelden zich heel erg gesteund en gewaardeerd."

Volgens Kieft kon hij vooral lastig zijn voor de mensen om het orkest heen, zoals de Concertgebouw-directie. Zo had hij ooit ruzie met toenmalig orkestdirecteur Piet Heuwekemeijer die wilde dat het Concertgebouworkest ook kamermuziek zou spelen in kleinere samenstellingen. Haitink was het daar niet mee eens. Hij trok uiteindelijk aan het langste eind en Heuwekemeijer nam ontslag.

Stempel

Het Concertgebouw laat in een korte reactie op Twitter weten te rouwen om hun "geliefde dirigent". "Hij was een van de chefs die een hele lange periode aan ons verbonden is gebleven. En in die periode heeft hij een enorm stempel op ons orkest kunnen zetten", vertelt directeur David Bazen. "Hij is van groot belang geweest voor onze speelcultuur en de ontwikkeling van ons repertoire."

Bazen roemt ook de band die Haitink had met het publiek. Hij laat weten dat de komende dagen wordt gekeken hoe op gepaste wijze aandacht aan het overlijden kan worden gegeven. Er zal in ieder geval een concert komen ter ere van hem.

Na zijn succesvolle tijd bij het Concertgebouworkest, was Haitink onder meer dirigent in Londen en Chicago. Op latere leeftijd kwam hij tijdelijk terug bij het Radio Filharmonisch Orkest en het Chicago Symphony Orchestra "Zijn laatste concerten met het orkest in 2018, vlak voor zijn 90ste verjaardag hadden een geweldige diepte en schoonheid die hij zo vaak liet zien tijdens zijn optredens", vertelt directeur Jeff Alexander.

Het Royal Opera House in Londen, waar Haitink tussen 1987 en 2002 werkte, noemt hem "een echte heer". "Zijn uitzonderlijke muzikaliteit, rustige autoriteit en diepe zorg en respect voor zijn medeartiesten inspireerden meer dan woorden kunnen uitdrukken."

'Bijzondere man'

Ook koning Willem-Alexander herdenkt de dirigent. "Met bewondering en dankbaarheid herinneren wij ons Bernard Haitink. Zijn gedrevenheid en muzikale finesse zijn onvergetelijk. Als dirigent van het Koninklijk Concertgebouworkest en vele andere orkesten legde hij de ziel van Mahler, Bruckner, Beethoven en tal van andere componisten bloot."

Premier - en klassiekemuziekliefhebber - Mark Rutte is eveneens aangegrepen door de dood van de dirigent. Hij noemt hem "een bijzondere man die geen grootse bewegingen nodig had om soeverein menig orkest tot grote hoogten te leiden".