Merkel zocht balans met Erdogan, wat gebeurt er nu ze vertrekt?
Geen Europese leider kon beter onderhandelen met de Turkse president Erdogan dan de Duitse bondskanselier Merkel. Vandaag zien ze elkaar voor het laatst. Tijdens haar afscheidstour gaat Merkel op bezoek bij Erdogan in Istanbul.
Op de agenda staan thema's als migratie, Afghanistan en de handelsbetrekkingen tussen de twee landen. Vermoedelijk zal Merkel Erdogan verzekeren dat de relatie met Turkije ook na haar vertrek belangrijk blijft voor Duitsland. Toch, weet ook Ankara, zal het waarschijnlijk nooit meer hetzelfde worden als met Merkel.
Politiek duo voer voor satire
De relatie tussen Erdogan en Merkel is wel eens voer voor satire geweest op de Turkse sociale media. Foto's waarop Merkel breed lachend of zelfs glunderend naar haar Turkse collega kijkt, werden sociale media-hits.
In werkelijkheid is hun relatie altijd zeer diplomatiek en zakelijk gebleven. Pas vanaf 2015 kwam Merkel regelmatig bij Erdogan over de vloer. Dat had alles te maken met politieke belangen rond de vluchtelingencrisis. Europa had Turkije nodig om de migratiestroom in te dammen.
"We wisten dat de kwestie niet op te lossen was zonder Turkije, we moesten met Erdogan om tafel," zei Eckart Cuntz, voormalig Duitse ambassadeur in Turkije, tegen televisiezender Deutsche Welle. "En Erdogan begreep ook dat hij niet alle problemen het hoofd kon bieden zonder sterke partners in Europa".
De EU-Turkijedeal, de afspraken die de EU in 2016 met Turkije maakte over de opvang van vluchtelingen, kwam uit Merkels hoed. Turkije zou migranten niet meer doorlaten naar Europa, in ruil voor financiële steun voor de opvang in Turkije. Even leek het een succesformule, de aantallen migranten die zich in Europa meldden daalden flink.
Merkel was woedend, en zei dat Erdogan 'over de ruggen van vluchtelingen' druk probeerde uit te oefenen op de EU en dat ze daar niet van gediend was.
Algauw bleek dat Erdogan niet tevreden was. Hij klaagde dat de EU het beloofde geld niet had overgemaakt, en Turkije niet steunde bij z'n militaire operaties in Syrië. Eind februari 2020 werd duidelijk dat hij er niet voor terugdeinsde de migratiedeal in te zetten als politiek drukmiddel. Erdogan zette 'de grens naar Europa open', migranten en vluchtelingen werden aangemoedigd naar Griekenland te gaan, duizenden mensen snelden naar de Griekse grens.
Gewapend conflict afgewend
Merkel was woedend, en zei dat Erdogan 'over de ruggen van vluchtelingen' druk probeerde uit te oefenen op de EU en dat ze daar niet van gediend was. Het haalde weinig uit, dagenlang was er chaos en geweld aan de grens, waar de Grieken met waterkanonnen en traangas mensen probeerden tegen te houden.
Andere keren wist Merkel wel tot Erdogan door te dringen. Toen Turkije vorig jaar op ramkoers lag met Griekenland vanwege een diepgeworteld dispuut in de oostelijke Middellandse zee en het bijna tot een gewapend conflict kwam, was een telefoontje van Merkel aan het paleis van Erdogan genoeg om de gemoederen tot bedaren te brengen. Erdogan zag in Merkel iemand die hem serieus nam, iemand die bereid was naar zijn kant van het verhaal te luisteren.
2016 dieptepunt van de relatie
De relatie tussen Erdogan en Merkel bereikte een dieptepunt na de mislukte staatsgreep in Turkije in juli 2016, die een periode van groeiende repressie op Turkse oppositie inluidde. Vooral toen de Turks-Duitse journalist Deniz Yucel in 2017 werd gearresteerd na het publiceren van gelekte e-mails uit de mailbox van Erdogans schoonzoon. Merkel speelde een grote rol in zijn vrijlating een jaar later.
De relatie tussen de twee leiders was ijskoud destijds, zegt Kristian Brakel van de Heinrich Böll Stichting in Istanbul, verbonden aan de Duitse partij de Groenen. "Merkel was soms keihard tegen Erdogan. In de zaak Yucel heeft ze streng opgetreden. Turkse kranten noemden haar Hitler." In aanloop naar het Turkse referendum in 2017 liepen de spanningen tussen Duitsland en Turkije nog hoger op. Net als Nederland weigerde Merkel campagne voerende Turkse ministers de toegang tot het land. Erdogan was woedend en noemde Duitse ministers 'nazi's'.
'Langjarig huwelijk'
Toch kwam de relatie erna weer in rustiger vaarwater terecht. "Erdogan besefte dat Merkel zijn enige garantie is om Ankara's stem in Brussel te laten horen", aldus Brakel. "Merkel zocht balans in haar omgang met Erdogan. Ze is een realist. Haar doel was de eenheid in de EU beschermen en de economie laten draaien." Dat leidde tot kritiek in Duitsland en bij de Turkse oppositie. "Omdat ze Erdogan nodig had, koos ze ervoor hem niet te vaak te tot de orde te roepen over mensenrechtenschendingen in Turkije".
De economische banden tussen Turkije en Duitsland zijn sterk. Duitsland is Turkije's grootste handelspartner. Daarnaast telt Duitsland ruim drie miljoen Duitsers met Turkse roots. Turkije en Duitsland hebben elkaar nodig. "Ik zie het als een langjarig huwelijk", zegt Kristian Brakel. "Er is weinig liefde meer, maar ze hebben een huis en kinderen samen en kunnen niet zo makkelijk uit elkaar".
Hoe Duitsland en Turkije zich tot elkaar zullen verhouden na Merkel's vertrek? Waarschijnlijk niet radicaal anders, is de verwachting. Het is wel afhankelijk van welke coalitie er in Duitsland komt, en hoe groot de rol van de linkse Groenen daarin is, aldus Brakel. "De Groenen zijn zeer uitgesproken als het gaat om mensenrechten en democratie. Die kunnen het voor Erdogan nog best wat moeilijker maken, als ze bijvoorbeeld de post van minister van buitenlandse zaken krijgen".
