Brazilianen trots op hun 'smeltkroes', maar uit cijfers blijkt veel racisme
"In Brazilië is geen racisme", zei de Braziliaanse vicepresident Mourão donderdag in een reactie op de gewelddadige dood van een zwarte man. João Alberto Silveiras Freitas werd die dag in een supermarkt door twee witte bewakers doodgeslagen.
Dat niet iedereen het eens is met de vicepresident, bleek vrijwel meteen.
Op veel plekken werd geprotesteerd door de Braziliaanse variant van de Black Lives Matter-beweging. Sommigen zien in João Alberto een 'Braziliaanse George Floyd', een verwijzing naar de zwarte man die in mei werd gedood door een witte politieman in de Verenigde Staten.
Geweld
Nergens ter wereld worden zoveel mensen vermoord als in Brazilië: gemiddeld 114 per dag in 2019. Drie van de vier slachtoffers zijn zwarte Brazilianen, blijkt uit onderzoek.
De meeste moorden krijgen nauwelijks aandacht. Maar de gewelddadige dood van João Alberto werd door een omstander gefilmd. Het gebeurde bovendien aan de vooravond van 'De Dag van het Zwarte Bewustzijn', een officiële feestdag om stil te staan bij discriminatie en racisme.
Huidskleur
Huidskleur is een complex onderwerp in Brazilië. Het Braziliaans Instituut voor Geografie en Statistiek (IBGE) hanteert vijf categorieën: wit, zwart, gemengd, geel of inheems. Bij volkstellingen wordt mensen gevraagd in welke categorie ze zichzelf plaatsen.
De laatste jaren omschrijven steeds meer Brazilianen zich als 'zwart' of 'gekleurd'. Meer dan de helft claimt inmiddels Afrikaans bloed te hebben: meer dan 100 miljoen mensen. Brazilianen grappen wel eens dat er behalve in Nigeria nergens ter wereld zo veel mensen met Afrikaans bloed wonen.
In een berucht interview uit 2010 (voor zijn internationale doorbraak), zei voetballer Neymar dat hij nog nooit slachtoffer was geweest van racisme. "Maar ik ben dan ook niet zwart", zei hij als achttienjarige.
Tien jaar later, na een racistisch incident op het voetbalveld, bleek zijn zelfbeeld veranderd. "Ik ben zwart, kind van een zwarte vader, kleinkind van een zwarte opa", schreef hij afgelopen september op zijn Instagram-account.
Slavernij
De gemengde samenleving is een erfenis van drie eeuwen slavernij. Ongeveer 5 miljoen Afrikaanse slaven werden naar Brazilië gedeporteerd, meer dan in welk ander land dan ook. Ter vergelijking: iets meer dan 300.000 Afrikaanse slaven kwamen terecht in de VS.
Brazilië was ook een van de laatste landen die slavernij afschaften, pas in 1888. De voormalige slaven werden aan hun lot overgelaten en vervangen door voornamelijk Europese migranten.
Smeltkroes
In de praktijk is het moderne Brazilië een ware smeltkroes geworden, een feit waar veel Brazilianen trots op zijn. "Het is de essentie van ons volk", zei president Bolsonaro afgelopen weekeinde in een videoboodschap voorafgaand aan de virtuele G20-top.
Hij reageerde op de moord op João Alberto en de protesten die daarop volgden. "Het zijn pogingen om conflict, haat en raciale verdeeldheid te creëren, onder het mom van gelijkheid en sociale gerechtigheid", aldus de uiterst rechtse president.
Het is een veelgehoord argument in Brazilië: discriminatie gebeurt op basis van sociale klasse, niet op basis van huidskleur. In de woorden van vicepresident Mourão: racisme bestaat niet in Brazilië. De cijfers suggereren echter iets anders.
Ongelijkheid
De 10 procent rijkste Brazilianen is in meerderheid wit (70 procent), slechts een klein deel van de sociaal-economische elite is zwart (27 procent). Aan de onderkant van de samenleving is het beeld tegengesteld. Van de armste 10 procent van de Brazilianen is ruim 75 procent zwart, tegen ruim 23 procent wit.
Zwarte Brazilianen verdienen minder, zijn vaker werkloos en wonen vaker in favelas, de enorme sloppenwijken bij steden, blijkt uit een rapport over ongelijkheid van het IBGE.
Geweld
Zwarte Brazilianen maken ook een grotere kans om slachtoffer te worden van geweld, inclusief politiegeweld. De Braziliaanse politie doodt meer mensen dan welk ander politiekorps ter wereld: ruim 5800 dodelijke slachtoffers in 2019.
In de staat Rio de Janeiro was 78 procent van de slachtoffers van dodelijk politiegeweld zwart of 'gemengd'. De politie heeft dan ook geen goede naam onder favela-bewoners. Van hen gaf vier op de tien aan wel eens slachtoffer te zijn geweest van enige vorm van politiegeweld. Uit hetzelfde onderzoek blijkt dat 52 procent van de ondervraagde Brazilianen denkt dat de politie 'heel racistisch' is.
Een van de bewakers die João Alberto hebben doodgeslagen in de supermarkt in Porto Alegre was een bijklussende politieman.
