Hoe twee vragen op een artsencongres tot sluiting van alle scholen leidden

• Ben Meindertsma en Joséphine Truijman

Maandag gaan de basisscholen weer volledig open, nadat het kabinet half maart besloot alle onderwijsinstellingen te sluiten. Voor het eerst sinds de Tweede Wereldoorlog zaten alle leerlingen gedwongen thuis. Hoe is dit besluit genomen? Waarom adviseerde het Outbreak Management Team de scholen open te houden, maar besloot het kabinet een paar dagen later anders?

Een reconstructie van vier dagen waarin de twijfel van twee medisch specialisten een sneeuwbal veroorzaakt die sterker bleek te zijn dan de argumenten van het RIVM.

De ernst van het coronavirus begint half maart pas echt goed door te dringen. De eerste patiënten zijn overleden en in Brabant liggen enkele honderden mensen in het ziekenhuis. Beelden uit Italië doen vrezen voor het ergste. Verschillende Europese landen kondigen een lockdown af en sluiten de scholen.

In Nederland is dan nog het advies om geen handen te schudden. Brabanders moeten thuiswerken en bij verkoudheidsklachten binnen blijven. "Er is momenteel geen aanleiding om scholen te sluiten', schrijft onderwijsminister Arie Slob op 10 maart.

Ondertussen merken onderwijsorganisaties dat hun leden steeds meer vragen hebben. Toch volgen ze de lijn van het kabinet. Eugenie Stolk van de onderwijsbond AOB: "Wij wilden niet op de stoel van het RIVM gaan zitten."

Donderdag 12 maart: 'Terug in het hok'

De enige die daarvan afwijkt is Petra van Haren van de Algemene Vereniging van Schoolleiders. "Je zag in Brabant en de landen om ons heen dat het uit de hand ging lopen." Omdat er 's middags een crisisoverleg op het ministerie van Onderwijs is wil ze graag een statement maken. "Alle scholen moeten dicht", zegt ze met klem op Radio 1.

Die oproep valt verkeerd bij de andere onderwijsorganisaties. Paul Rosenmöller van de VO-raad, de koepel van middelbare scholen, belt haar meteen na de radiouitzending. "Ik heb veel crises meegemaakt, en 'gezamenlijkheid' is dan het codewoord. Dan moet je niet ter meerdere eer en glorie van jezelf naar de NOS gaan."

Die middag maakt premier Rutte in een persconferentie nieuwe maatregelen bekend. Heel Nederland moet thuis blijven bij klachten en grote groepen zijn niet meer toegestaan. Universiteit en hogescholen gaan online onderwijs geven, maar de basis- en middelbare scholen blijven open. "Wij realiseren ons dat ook jullie je zorgen maken", zegt hij tegen de leraren. "Tegelijkertijd zijn de risico's beperkt en het risico van de scholen sluiten voor het functioneren van onze belangrijke sectoren groot."

Het kabinet volgt daarin het advies van het Outbreak Management Team. Die zijn die ochtend bijeengekomen en hebben in hun brief met vette letters geadviseerd "scholen nu niet te sluiten", omdat zieke kinderen al thuis moeten blijven en het effect van een algehele sluiting daar bovenop klein zal zijn. Dat er discussie was in het OMT over het sluiten van scholen staat niet in het advies.

Na de persconferentie van het kabinet komen de onderwijsvertegenwoordigers voor het eerst voor crisisoverleg bijeen op het ministerie. Onderwijsminister Slob licht het kabinetsbesluit toe. Er zijn veel vragen. Hoe zit het met jongeren op het MBO die ouder dan 18 zijn? Welke hygiënemaatregelen moeten scholen nemen?

Toch schaart iedereen zich achter het standpunt van het kabinet. Ook Petra van Haren is naar eigen zeggen overtuigd en volgens Rosenmöller "terug in het hok". Te gast bij Jinek die avond zegt ze die avond "het RIVM heel serieus te nemen".

Vrijdag 13 maart: 'Bellen met Van Dissel'

Op vrijdag wordt duidelijk dat de onrust bij de schoolbesturen en leraren groeit. Waarom zijn bijeenkomsten met honderd mensen niet toegestaan, en mogen scholen met honderden leerlingen wel openblijven? Enkele middelbare scholen nemen het zekere voor het onzekere en kondigen aan vanaf maandag zelf online onderwijs te gaan geven.

Net als een dag eerder neemt Paul Rosenmöller het voortouw. "De rationale argumenten werden zwakker en emotionele argumenten werden sterker", concludeert hij. Hij belt meerdere keren met Arie Slob die op dat moment in de ministerraad zit. De Kamerbrief die Slob die ochtend heeft gestuurd zorgt onvoldoende voor rust. Hij wil meer duidelijkheid over de wetenschappelijke onderbouwing van het besluit. Is sluiten misschien toch wijzer?

Rinda den Besten van de PO-Raad, de vertegenwoordiger van de basisscholen, heeft op dat moment hetzelfde gevoel. "Wij kunnen de scholen nog wel open willen houden, maar zo maakbaar is de wereld niet meer."

Alle partijen worden die middag weer uitgenodigd op het ministerie voor een tweede crisisoverleg. Arie Slob heeft geregeld dat Jaap van Dissel, hoofd Infectieziekten van het RIVM, telefonisch een minicollege geeft. Hij licht het OMT-advies toe. Kinderen kunnen het virus wel krijgen, maar in veel mindere mate en besmetten nauwelijks volwassenen, betoogt hij op basis van Chinees onderzoek. En, zo zegt hij de aanwezigen toe, er komt een onderzoek naar de impact op kinderen in Brabant.

De aanwezigen vinden het verhaal overtuigend. Ze zijn gerustgesteld. De bestuurders stellen voor dat het RIVM een filmpje maakt voor ouders en leraren, omdat zij het zelf niet meer kunnen uitleggen. Rosenmöller: "Toch ging de deur wel op een kier. Wij zeiden tegen elkaar: tot het onmogelijke is niemand gehouden. Als de situatie onhoudbaar wordt kan het anders worden."

Zaterdag 14 maart: 'Alles ging schuiven'

Iedereen gaat er dan van uit dat de scholen op maandag gewoon open gaan. Alles verandert als zaterdagmiddag de Federatie van Medisch Specialisten (FMS) een persbericht uitbrengt. De specialisten hebben die ochtend een online bijeenkomst gehad over de zorgelijke situatie in Brabantse ziekenhuizen, met zes sprekers en zo'n duizend artsen die meekeken via de livestream.

"Naar aanleiding van dit webinar vragen wij aan de politiek of er inderdaad voldoende onderbouwing is voor het besluit om de scholen open te houden? Vele artsen vragen ons om te pleiten voor het sluiten van de scholen. Moeten we niet het zekere voor het onzekere nemen en per direct alle scholen sluiten? Wij denken van wel", schrijft FMS-voorzitter en KNO-arts Peter Paul van Benthem in een persbericht.

Die onderwijsbestuurders, die de dagen daarvoor veel moeite doen hun achterban gerust te stellen, beseffen dat dit alles verandert. "Als wetenschappers elkaar tegenspreken, verliezen bestuurders hun kompas", stelt Rosenmöller. "Ik heb toen meteen met het bestuur gebeld: 'Dit is het kantelpunt. We moeten nu pleiten voor het sluiten van de scholen'".

Eugenie Stolk van de AOB: "Onze app ontplofte. Ik heb direct de directeur primair onderwijs van het ministerie geappt."

"Mensen vertrouwden het niet meer", concludeert Den Besten. Dat de organisatie 22.000 medisch specialisten vertegenwoordigt maakt indruk.

De oproep van de FMS leidt tot irritatie op het ministerie en bij het RIVM. Ook bij sommige deelnemende medisch specialisten is er verbazing. Het thema 'scholen' is namelijk helemaal niet aan bod gekomen in het webinar. 'De vele artsen' die pleiten voor een schoolsluiting blijken twee artsen te zijn die twee vragen hebben gesteld in de online Q&A. De twee vragen kregen volgens een woordvoerder van de FMS 'meer dan 100 likes' maar werden niet besproken op het online congres.

Na afloop van de webinar wordt er door het bestuur van de federatie nog doorgepraat met een paar sprekers, waaronder arts-microbioloog Jan Kluytmans van het Amphia Ziekenhuis. Op Radio 1 suggereert FMS-voorzitter Van Benthem dat dit gesprek de inspiratie was. Kluytmans kan zich de discussie nog wel herinneren, waarin hij inderdaad zijn twijfels uitte over het openhouden van de scholen.

Toch is ook hij verbaasd over het persbericht. "Jullie zijn er fel ingegaan. Het staat er extremer in dan we besproken hadden", laat hij de federatie weten. Ook IC-voorman Diederik Gommers, een van de andere sprekers, vertelt het bestuur "onaangenaam verrast" te zijn. "Ik vind dat wij medisch specialisten over de inhoud moeten gaan." Twee andere sprekers bevestigen dat het die ochtend niet over de scholen is gegaan, maar hadden geen problemen met het persbericht.

In Den Haag weet men inmiddels hoe laat het is. De betrokken ministers in het kabinet zijn ervan overtuigd dat het openhouden van de scholen na de oproep van de medisch specialisten niet langer houdbaar is. Er wordt besloten op zondag een knoop door te hakken.

Zondag 15 maart: 'Een voldongen feit'

Ook schoolbesturen is de oproep van de medisch specialisten inmiddels niet ontgaan. Meer dan honderd scholen melden ouders de volgende dag niet meer open te gaan.

Als de onderwijsbestuurders elkaar die zondagmiddag voor de derde keer ontmoeten, wordt het openhouden van de scholen dan ook niet meer bediscussieerd. Als de ministers het zaaltje binnenkomen is duidelijk wat het besluit is. Het enige wat nog op de agenda staat: hoe zorgen we ervoor dat ouders met vitale beroepen niet lijden onder de schoolsluiting?

Op hetzelfde moment wordt de Federatie van Medisch Specialisten door het ministerie van Volksgezondheid gesommeerd voor een gesprek met het RIVM. "Partijen onderstrepen dat het van essentieel belang is dat we de aanpak van de coronacrisis baseren op het advies van deskundigen, onder leiding van het OMT/RIVM", staat na afloop in een persverklaring.

Kort daarna kondigt Arie Slob in een persconferentie aan dat "in goed overleg met de onderwijssector" de scholen voor drie weken dicht gaan. Ziekte bij docenten gaf volgens hem de doorslag. "Door de uitval van onderwijspersoneel werd het voor de schoolleiders steeds lastiger om de school fysiek open te kunnen houden", meldt Slob als de belangrijkste reden voor het plotseling gewijzigde kabinetsstandpunt. De drie weken worden uiteindelijk drie maanden.