Kosovo haalt op grote schaal IS'ers terug, hoe ingewikkeld dat ook is

Xhelal Smajli herinnert het zich als de dag van gisteren. Het moment dat hij in mei 2017 gebeld werd door iemand in Syrië. De man aan de andere kant van de lijn sprak zijn taal: Albanees. Hij belde om te vertellen dat zijn 28-jarige zoon Dush om het leven was gekomen in het kalifaat van terreurgroep Islamitische Staat.

Smajli weet tot op heden niet hoe Dush is overleden en waar zijn lichaam is. Terwijl hij vertelt, schieten de tranen in zijn ogen. "Ik begrijp nog steeds niet waarom hij naar Syrië is gegaan. Wie heeft hem geld gegeven voor de reis? We hebben nauwelijks genoeg voor eten."

Wat Smajli ook niet wist, was dat hij een kleinzoon heeft die in het kalifaat is geboren. Verwekt bij een eveneens Kosovaarse vrouw, die met zijn zoon was getrouwd nadat hij in 2016 in Syrië was aangekomen.

Smajli heeft zijn zoons identiteitskaart bewaard als herinnering aan hem:

Het jongetje van anderhalf jaar oud kwam op 20 april met zijn moeder terug naar Kosovo. Ze zaten in een Amerikaans militair vliegtuig dat rechtstreeks van Syrië naar de Kosovaarse hoofdstad Pristina was gevlogen, om in totaal 110 IS'ers uit Kosovo thuis te brengen.

De operatie was in het diepste geheim voorbereid door de Kosovaarse regering. Uit het toestel stapten 32 vrouwen, 74 kinderen en vier mannelijke strijders. De mannen werden direct gearresteerd. De vrouwen en kinderen gingen in bussen naar een gesloten opvanglocatie.

Lokale media kregen al gauw lucht van de aankomst en binnen mum van tijd was het wereldnieuws. Geen land had namelijk eerder op zo'n schaal Syriëgangers naar huis gehaald.

Xhelal Smajili zag zijn kleinzoon kort daarna voor het eerst. De ontmoeting was verwarrend en emotioneel, vertelt hij. "Hij maakt het naar omstandigheden goed. Hij is gezond, hij lijkt sprekend op mijn zoon. Ik zal er alles aan doen hem goed op te laten groeien."

In ruim vijf jaar tijd heeft het kleine Balkanlandje naar schatting 400 burgers naar het IS-kalifaat zien afreizen. Dat is veel op een bevolking van nog geen 2 miljoen mensen. Met dit aantal voerde Kosovo de lijst aan van Europese landen met de meeste IS-strijders per hoofd van de bevolking.

"Wat ze ook gedaan hebben, het zijn Kosovaarse burgers, dus er zit niks anders op dan ze terughalen", zegt Mensur Hoti van het ministerie van Binnenlandse zaken, die het team verantwoordelijk voor de repatriëring leidde.

"Ze hebben de reputatie van ons land beschadigd toen ze naar Syrie afreisden, maar ze blijven onze verantwoordelijkheid." Door ze gecoördineerd terug te halen, voorkomt Kosovo dat mensen op eigen houtje hun weg terug vinden, zegt hij. "Dan heb je pas echt een probleem. Nu hebben we ze in het zicht. We weten waar ze zijn, wat ze doen, en hoe ze zich gedragen."

Zorgen onder bevolking

Kosovo deelt hoge straffen uit aan terugkeerders. De maximumstraf voor deelname aan de terroristische organisatie IS staat op 15 jaar cel. Eerder werden al tientallen ex-strijders, die zelf terugkwamen, veroordeeld.

Onder de bevolking is begrip voor het terughalen van IS'ers, maar zijn er net als in andere landen ook zorgen over de veiligheid. "Dat is begrijpelijk", zegt Skender Petreshi van het Kosovo Center for Security Studies.

"We weten allemaal wat IS is en wat deze mensen daar hebben gedaan. Maar het is gevaarlijker als we ze niet terughalen. Als we nu adequaat reageren, kunnen we voorkomen dat er een nieuwe generatie IS'ers opgroeit. Deradicalisering en re-integratie zijn daarom van groot belang."

Tijdrovend proces

De 32 vrouwen en 74 kinderen mochten twee dagen na aankomst in Kosovo naar huis, naar hun families. De vrouwen staan onder huisarrest en mogen niet met de media praten. Onderzoek naar hun rol en daden in het kalifaat moet uitwijzen of en wat voor straffen zij krijgen.

Voor deradicalisering van vrouwen worden vrouwelijke predikers ingezet. Sanije Mehmeti is zo'n mualime. "Ik probeer de islam zo goed mogelijk uit te leggen aan deze vrouwen", zegt ze vanuit haar moskee in het stadje Lipjan. "Want wie ons geloof echt begrijpt, zal zulke misdaden niet begaan." Het doet haar veel. "Verschrikkelijk dat iemand in naam van mijn geloof mensen vermoordt. Het is erg pijnlijk voor ons."

Mehmeti vindt het belangrijk dat de islamitische gemeenschap in Kosovo zich met de deradicalisering bezighoudt. "Wij kunnen alert blijven, onze ogen wijd open houden, en er binnen onze gemeenschap aan werken dat jonge mensen niet het verkeerde pad op gaan."

Journalist Serbeze Haxhiaj doet al jaren onderzoek naar geradicaliseerde Kosovaren. Ze houdt hun gedrag op sociale media in de gaten en interviewde IS-vrouwen via de telefoon toen ze nog in het kalifaat zaten. Ze sprak nu ook met een aantal vrouwen uit de onlangs teruggekeerde groep, en is minder optimistisch.

"De vrouwen die ik sprak, geloven nog heilig in Islamitische Staat. Ze geloven dat de strijd van IS juist was. En tegelijkertijd zeggen ze dat ze geen terroristen maar slachtoffers zijn", zegt Haxhiaj.

Ze laat een foto zien, op Facebook geplaatst door de broer van een teruggekeerde vrouw. Op de foto staat een van haar kinderen met daaronder de tekst 'soldaat van Allah'. "Dit laat zien hoe geradicaliseerd ze zijn", zegt Haxhiaj. "En dat het veel tijd en energie gaat kosten ze te veranderen. De Kosovaarse regering moet hier heel zorgvuldig mee om gaan."

Volgens de regering van Kosovo zitten er nog bijna honderd mensen in Syrië, van wie naar schatting dertig strijders en de rest vrouwen en kinderen.