Wat hebben we eigenlijk geleerd van de crisis?
"Never let a good crisis go to waste", zou Winston Churchill eens gezegd hebben, vlak na het einde van de Tweede Wereldoorlog. Een crisis moet je niet alleen zo snel mogelijk achter je zien te laten maar je moet er lering uit trekken om een nieuwe crisis te voorkomen.
De financiële en economische crisis die vanaf 2008 over Nederland trok, is dan wel voorbij, maar niemand wil dat zoiets weer gebeurt. Er zijn dan ook tal van maatregelen bedacht en regels ingevoerd om crisis-bestendiger te zijn en risico's in te dammen.
Financiële hocus pocus
De crisis begon bij banken en hypotheken en ingewikkelde financiële producten, dus op dat terrein zijn heel wat stappen gezet. Banken zijn ertoe aangezet of zelfs gedwongen om kleiner te worden, met een minder grote balans, zodat ze iets minder too big to fail zijn en dus wel gered moeten worden om een systeemcrisis te voorkomen.
Redding van banken is nu via de Europese bankenunie iets van de sector zelf geworden. Banken moeten zelf voor reddingsacties opdraaien en kunnen de kosten niet afwentelen op de belastingbetalers. De financiële buffers zijn opgehoogd zodat ze beter tegen een stootje kunnen, ook al zeggen sommige economen dat de dijken veel hoger moeten om risico's helemaal uit te sluiten.
Banken moeten ook stoppen met financiële hocus pocus met ingewikkelde producten, waar niemand greep op heeft en die niet kunnen worden uitgelegd in een begrijpelijke bijsluiter. De klant en het klantenbelang moet voorop staan, hoe lastig en ingewikkeld dat soms ook is.
Oogje in het zeil
Om dat alles voor elkaar te krijgen en te controleren is het toezicht op banken verscherpt. Grote banken zijn weggehaald bij de nationale toezichthouder en onder toezicht van de Europese Centrale Bank geplaatst om streng en onafhankelijk toezicht te borgen. Het moet nationale bankbelangen uitsluiten en voorkomen dat het ene land een potje maakt van het toezicht en de problemen de grens oversteken.
Het toezicht let bovendien niet alleen op de financiële gang van zaken bij de bank maar houdt ook een oogje in het zeil rond de cultuur en de toon in de bestuurskamers. Bankiers worden gemonitord, gescreend en bevraagd naar hun functioneren om te voorkomen dat ego's en ambities aan de haal gaan met de bank.
Het gaat overigens nog moeizaam en de boel is nog niet op orde, zo blijkt uit diverse witwas- en fraudeschandalen en beloningskwesties en hoge boetes die banken opgelegd krijgen. Het afleren en aanleren van nieuw gedrag is lastig, zo blijkt en de maatschappelijke antenne in de sector staat soms slecht afgesteld. Sinds 2015 moeten bankiers ook een eed afleggen waarin ze beloven integer te zijn en het belang van de klant centraal te stellen: .
Bonussen aan banden
Bankiers genieten nog altijd weinig vertrouwen en bonussen en salarissen blijven een hot item. In Nederland was het tien jaar geleden niet zo bont qua bonuscultuur als in de Verenigde Staten en de Londense City, maar het ging in alle opwinding en groeidrift wel die kant op. Bonussen zijn inmiddels wettelijk afgetopt en salarissen worden gereguleerd door wat mensen maatschappelijk aanvaardbaar vinden. Politiek en vakbonden roeren zich en fluiten banken terug.
Het is gebruikelijk en een beetje de politieke reflex om na een crisis een stortvloed van regels op de financiële wereld los te laten, maar als het weer beter gaat die regels af te zwakken.
In de Verenigde Staten morrelt Trump aan de regels voor banken omdat ze rampzalig zouden zijn. Voor banken met een balans tot 250 miljard dollar zijn de regels versoepeld. Niet verstandig, want in de crisis waren het juist veel kleine banken, denk aan de Duitse Landesbanken en regionale Spaanse caja's, die boordevol troep zaten en brandhaarden waren in de financiële crisis.
Never let a good crisis go to waste.
Keurmeesters
Kredietbeoordelaars, de keurmeesters op de schuldenmarkt, spelen ook een rol in de crisis. De big three, Standard & Poor's, Moody's en Fitch Ratings, maken zo'n beetje de dienst uit en hebben 90 procent van de markt in handen.
Ratingagencies beoordelen de kredietwaardigheid van banken, bedrijven en overheden en geven leidraad aan banken en beleggers. Een hoge rating suggereert dat een schuldpapier veilig en betrouwbaar is en bepaalt de prijs en de rente. In de crisis bleken ze soms verkeerde ratings afgegeven te hebben. Solide hypotheekbeleggingen bleken giftige rommelhypotheken te zijn.
De roep om meer en andere kredietbeoordelaars klinkt wel, maar heeft tot nu toe weinig nieuwe spelers opgeleverd.
Hypotheek
Aan de consumentenkant is er ook het nodige geleerd en veranderd. De spielerei met hypotheken als beleggingsinstrument is voorbij. De leenvoorwaarden zijn aangescherpt. Er moet afgelost worden in plaats van alleen maar rente betalen over de schuld. Geen hypotheek boven de waarde van het huis en ook geen overwaarde opnemen voor leuke dingen. Kortom, een hypotheek is om te wonen, niet om te speculeren.
De schuldcultuur moet sowieso veranderen. Aflossen dus, ook omdat we in de EU de burgers zijn met de hoogste schulden.
ECB
Centrale banken hebben een belangrijke rol gespeeld in de crisis en kun je beschouwen als de reddende engelen. De rol van de ECB is significant groter en sterker geworden, zowel in het monetair beleid als in het toezicht.
Bij de bankencrisis zorgde de ECB voor voldoende liquiditeit zodat banken bleven functioneren. In de eurocrisis werden landen overeind gehouden en de euro gered met een overdonderende geldpolitiek. Een ongekende opkoop van schulden voor meer dan 2500 miljard euro, gratis geld voor banken en nul procent rente bluste de crisis en zette Europa weer op de benen.
Weer crisis?
We zijn hersteld van de crisis en redelijk veilig. Zwakke plekken zijn hersteld, maatregelen genomen om herhaling te voorkomen. De bankencrisis was gigantisch en ongezien, maar niet de eerste en niet de laatste.
Geen economie zonder mensen en crisisloos, klein of groot. De wereld heeft vele crises achter de rug en morgen kan het zo maar weer gebeuren. Misschien geen bankencrisis, maar wel een die ons uit het lood slaat, de economie overhoop haalt, leidt tot spanningen op financiële markten, en veel mensen werkloos maakt.
Vroeg of laat breekt er wel ergens de pleuris uit. Een oorlog, een natuurramp, een grondstoffencrisis, een oliecrisis, een terreuraanslag, een beurscrisis, een muntcrisis, een politieke crisis, een handelsoorlog. Alles kan. Alert blijven is het credo, maar het is een illusie te denken dat we het kunnen met regels en wetgeving en toezicht en boetes. We zijn behept met angst en hebzucht. Homo homini lupus (de mens is een wolf voor zijn medemens), wisten de Romeinen al.
Crisis maakt bang
De mensen die hun baan of bedrijf kwijtraakten of geen werk konden vinden werden het hardst geraakt in de crisis. Het wegvallende inkomen en het ontbrekende perspectief is funest.
Een mens lijdt het meest aan het lijden dat hij vreest. Crisis maakt bang. Angst om ook je baan kwijt te raken. Geldzorgen. Zorgen over je huis, niet kunnen verhuizen of verkopen omdat je huis minder waard is. De dreiging van grote restschulden. Het kan je eigen leven en geluksgevoel behoorlijk ondermijnen en de reële economie treffen: maar even niet op vakantie, niet meer uit eten, geen nieuw bankstel, geen nieuwe kleren.
Media schuldig?
De media kregen in de crisistijd het verwijt dat ze alleen maar over ellende berichtten en veel te somber waren. Veel mensen hadden geen zin meer in het Journaal of het nieuws. Ze brachten te weinig goed of beter nieuws, hoe klein ook. Het voelde alsof mensen elkaar alleen maar verder in de put praatten en de crisis daardoor versterkten. Kranten kopten met meer werklozen de zoveelste failliete winkelketen, of de malaise in de bouw waardoor mensen het vertrouwen verloren, niets meer durfden te doen of kopen.
De stapeling van problemen deed ook geen goed. Banken in problemen, economie op z'n gat, baan kwijt, huis onverkoopbaar, eurocrisis, een grote stroom vluchtelingen en asielzoekers, terreuraanslagen. Het was te veel van het slechte. De onvrede en het ongenoegen groeiden, populistische politieke partijen en bewegingen stonden op, protectionisme en nationalisme doen opgeld, het vertrouwen in de zittende politiek taant.
Het kan allemaal zomaar het begin zijn, een draadje van een nieuwe andere crisis, de afrekening van de laatste crisis.
