Expositie over Oranjes en Joodse gemeenschap, inclusief pijnlijke episodes

• 

  Karin Alberts

  Verslaggever Koninklijk Huis

Zo'n 400 jaar oud is de band tussen de Joodse gemeenschap en het Huis van Oranje. Reden voor het Joods Historisch Museum om er een tentoonstelling over te maken.

Conservator Julie-Marthe Cohen loopt naar een vitrinekast met daarin een rijkelijk gedecoreerde waaier en een tuimelring uit 1760. "Een huwelijkscadeau van stadhouder Willem V en zijn vrouw aan de koopman-juwelier Franco Mendes en zijn bruid."

Ruim anderhalve eeuw eerder, rond 1600, kwamen Portugese en Hoogduitse joden in groten getale naar de Republiek der Nederlanden. Hier heerste godsdienstvrijheid, een erfenis van Willem van Oranje. Onder de Portugese Joden was een elite van steenrijke kooplieden en bankiers. Cohen: "Eigenlijk al vanaf het begin kregen die een goede verstandhouding met de stadhouders, die veel geld nodig hadden voor hun oorlogsvoering."

Ze wijst naar een groot portret van een voornaam man. "Dit is baron Francisco Lopes Suasso. In zijn hand heeft hij een oranje appel, waarmee hij zijn loyaliteit aan en vriendschap met de Oranjes kenbaar maakt."

Loyaal was Suasso zeker: hij leende stadhouder Willem III een groot bedrag voor diens overtocht naar Engeland. "Als dank kreeg de baron een schilderij van een vaas met Oranjeboompje van Willem III."

Portretten, sieraden, porselein, pamfletten, filmfragmenten en foto's: de expositie heeft veel in huis om de band tussen Oranjes en Joodse gemeenschap te laten zien. Aan de pijnlijke episodes in de relatie wordt niet voorbijgegaan.

Op een scherm draait een filmfragment waarin Juliana een bezoek brengt aan De Joodse Invalide. Een destijds bekende Joodse instelling voor bejaarden en gehandicapten. Cohen: "Het was een verrassingsbezoek van Juliana in 1938. Ze was net getrouwd met Bernhard en was verschillende keren in nazi-Duitsland geweest. Met dit bezoek laat ze de Joodse gemeenschap zien dat ze geen aanhanger is van de nazi-ideologie. Men was er enorm blij mee en voelde zich veilig onder de vleugels van Oranje."

Pal onder het scherm staat een vitrinekast met daarin een brief van Wilhelmina. Zij verzet zich daarin tegen de komst van een vluchtelingenkamp voor Duitse joden in Elspeet, op 12 kilometer van Paleis 't Loo.

Kennelijk waren Wilhelmina's gevoelens ten aanzien van de Joden minder warm? "Je moet alles in zijn tijd plaatsen. Ik denk dat ze gewoon geen zin had in een vluchtelingenkamp in haar achtertuin, ook als het anderen dan Joden had betroffen."

In een sobere hoek van de verder volle expositieruimte staat een eenzame radio op een tafel. De stem van Wilhelmina klinkt. Het zijn vier fragmenten uit de radiotoespraken op Radio Oranje, die Wilhelmina in de oorlog vanuit Londen hield. In de 48 toespraken die ze hield, noemde ze de Joden drie keer, meestal in een bijzin.

Cohen: "Dat is ook een heel gevoelig punt. Ze had via dat sterke medium de mogelijkheid gehad om mensen te bereiken en aan te zetten om bijvoorbeeld Joodse onderduikers op te nemen. Ze had kunnen zeggen: iedereen die Joden verraadt, wordt streng gestraft na de oorlog. Maar ze heeft dat niet gedaan. In die fragmenten laat ze een gelaten betrokkenheid horen. Het had veel feller gekund."

Hoeveel feller laat een vierde fragment horen, waarin Wilhelmina zich uitlaat over de gedwongen tewerkstelling van mannen in Duitsland. Ze wenst "een vlammend protest te doen weerklinken" en heeft het over "moffenbende" en "landverraders".

Het herstel van de betrekkingen

Pas in 1955 tien jaar na de oorlog - bracht Juliana een officieel bezoek aan een Joodse instelling. Het was voornamelijk dankzij Claus, dat de relaties weer echt goed werden. "Door zijn innemendheid en zijn integriteit won hij snel de harten van de Nederlanders. Het eerste interview dat hij gaf was aan het Nieuw Israëlitisch Weekblad. Hij heeft zich een leven lang schuldig gevoeld over wat er in Duitsland was gebeurd en voelde een enorme betrokkenheid bij de Joodse gemeenschap. Ook Beatrix voelde oprechte betrokkenheid en zo zijn de betrekkingen hersteld", vertelt Cohen.

Dinsdag zal koning Willem-Alexander de tentoonstelling openen. Cohen: "We vinden het fantastisch dat hij dat komt doen. We weten ook dat hij een grote belangstelling heeft, hij heeft al een aantal keren de Joodse gemeenschap bezocht. Dus we zijn er ontzettend blij mee."