Nieuw boek vestigt aandacht op 'blinde vlek' Watergeuzen-historie

• Lambert Teuwissen

  redacteur Online

Nog altijd is de faam van de Watergeuzen nauw verbonden met de verovering van Den Briel, op 1 april 1572. De overwinning wordt jaarlijks gevierd in het Zuid-Hollandse stadje, 'In naam van Oranje doe open de poort' zijn gevleugelde woorden en wie kent niet het rijmpje over Alva en zijn bril?

Maar het belang van de Watergeuzen reikte verder dan de inname van het stadje. Sterker, betoogt het nieuwe boek De Watergeuzen, het was verre van het belangrijkste wapenfeit van de opstandelingen.

Schrijver Anne Doedens wijst erop dat Den Briel een toevalstreffer was. De wind had de geuzenschepen uit koers geblazen, op weg naar de Zuiderzee. Toen opperbevelhebber Lumey hoorde dat het stadje nauwelijks verdedigd werd, besloot hij een kans te wagen. Dat de eerste verovering van een Nederlandse stad vooral een symbolische overwinning was, blijkt volgens Doedens uit het feit dat de Spanjaarden nooit probeerden terug te keren. "De stad was strategisch niet van belang."

'Blinde vlek'

"We zijn er niet op uit om Den Briel slechter neer te zetten. Het was een grote psychologisch overwinning", erkent Doedens. "Maar wij trekken de aandacht naar het noorden. De Watergeuzen hebben enorm veel economische schade aangericht op het Marsdiep, Vlie en de Zuiderzee. Dat is in de Nederlandse geschiedschrijving een beetje een blinde vlek geweest."

"Rebellen, knevelaers, moordtbranders ende zeerovers" waren de Watergeuzen, meldde een plaatselijke bestuurder aan hertog Alva. Het was inderdaad een geschakeerd gezelschap: vrijheidsstrijders, vervolgde edelmannen, huurlingen, avonturiers, zelfs een gevallen priester. In 1569 gaf Willem van Oranje de eerste kaperbrieven uit aan de Watergeuzen, wat inhield dat ze in zijn naam achter schepen van de vijand aan mochten.

De kaperkapiteins waren bijzonder actief rond de Waddeneilanden, waar schepen met graan uit het Oostzeegebied langskwamen op weg naar Amsterdam. Economische oorlogsvoering noemt Doedens het: het buitgemaakte graan werd doorverkocht, goede schepen toegevoegd aan de eigen vloot en de bemanning vastgehouden voor losgeld. Het leidde tot grote tekorten in Noord-Holland, waardoor Amsterdam uiteindelijk voor de opstand koos. "Het is opgeschreven, maar nooit in zijn verband geplaatst", stelt Doedens.

'Meer dan de Zilvervloot'

Honderden schepen vielen namelijk in handen van de geuzen, de schade zou vandaag de dag in de tientallen miljoenen euro's lopen. "Er is een schatting van 300.000 daalders, dus 450.000 gulden. Dat is minimaal het honderdvoudige in koopkracht nu. Gigantisch. Dat is meer dan de Zilvervloot. Een deel daarvan ging naar de schatkist van Van Oranje, maar een heel groot deel hebben ze ook zelf gehouden. Het waren boeven."

Dat het niet alleen ging om nobele vrijheidsstrijders, blijkt wel uit beschrijvingen van plunderingen door de Watergeuzen. "Het is te erg om over te schrijven", vertelt een kroniek over daden van de "ruw en woeste zeeschuimer" Dolhain. "Ze hebben de kerk beroofd, de sacramenten met voeten getreden en hun schoenen en laarzen met heilige olie ingesmeerd."

De Watergeuzen konden uit handen van de vijand blijven door bevriende havens als Emden, La Rochelle en Dover als uitvalsbasis te gebruiken. Ook de Waddeneilanden bleken ideaal: een moeilijk te bezetten gebied door zijn locatie en eigenzinnige protestantse bevolking. "De Spanjaarden hadden een paar succesvolle tegenacties, maar in het algemeen hebben ze niets definitiefs kunnen doen tegen de acties van de geuzen", vat Doedens samen.

Executies

Als de getergde Spanjaarden er wel in slaagden gevangenen te maken, werd er gruwelijk wraak genomen. Zo werd in maart 1572 een dertigtal gevangenen gedwongen de gezouten hoofden van hun gesneuvelde wapenbroeders door de straten van Groningen te dragen, voordat ze zelf werden geëxecuteerd. Bevelhebber De Robles meldde Alva nog dat hij enkele opstandelingen voor hun dood toch kon bekeren, "zodat de arme van de rechte weg afgedwaalde gevangenen bijna allen als goede katholieke stierven".

Anderhalf jaar later zouden de Watergeuzen in de Slag op de Zuiderzee een klinkende overwinning behalen op de Spanjaarden. Een deel van de Spaanse vloot werd tot zinken gebracht, bevelhebber Bossu viel in handen van de opstandelingen en binnen enkele weken zou Alva afdruipen naar Spanje. Het was een stroomversnelling in de Tachtigjarige Oorlog, 450 jaar geleden begonnen.

"Het is een over het hoofd gezien verhaal", concludeert Doedens. "We waren er niet op uit om een stuk geschiedenis te ontkrachten, we hebben alleen willen zeggen: kijk eens de andere kant uit, dan ontdek je nieuwe dingen."