Gülen-beweging achter Turkse coup? 'Zeer onwaarschijnlijk'

Hoewel nog niet duidelijk is wie er achter de couppoging in Turkije zit, lijkt het voor president Erdogan een uitgemaakte zaak: hij wees vannacht naar de Turkse geestelijke Fethullah Gülen, een van de belangrijkste critici van het regime in Ankara. "Maar het is zeer onwaarschijnlijk dat hij erachter zit", zegt hoogleraar Turkse talen en cultuur Erik-Jan Zurcher aan de Universiteit Leiden.

Gisteravond verschenen op verschillende plekken in Turkije militairen op straat. Niet veel later kwam het bericht dat het leger de macht in het land had overgenomen. Een paar uur later bleek dat de couppoging mislukt was. Gülen zelf ontkent in alle toonaarden dat hij achter de poging zit.

"Het is niet de manier van werken van de Gülen-beweging", zegt Zurcher. "Die werkt veel meer via infiltratie van het overheidsapparaat, en niet via openlijk geweld. Daarnaast heeft de beweging weliswaar een sterke positie binnen de politie, maar niet bij het leger."

Er gaan stemmen op die zeggen dat Erdogan de coup zelf gearrangeerd zou hebben, maar dat acht de hoogleraar onwaarschijnlijk. "Waarom? Vanwege het ongeorganiseerde karakter. Zo was Erdogan urenlang onzichtbaar en kon hij maar met moeite contact leggen met de buitenwereld." Ook het geweld dat de coupplegers gebruikten maakt volgens hem duidelijk dat Erdogan er niet achter zat.

Zurcher sluit niet uit dat de regering signalen had dat er een coup ophanden was, en dat die het heeft laten gebeuren. "Want denk aan de bonus die de president door het mislukken van de coup heeft gehad: dit werkt de vestiging van een Erdogan-dictatuur in de hand."

Hij denkt dat de staatsgreep uit de hoek van seculiere militairen kan komen. "Die zijn zich gaan verzetten tegen de manier waarop Erdogan Turkije omvormt tot een, in hun ogen, islamitisch land. Het kan ook te maken hebben met de strijd van Erdogan tegen de Koerdische PKK. Er zijn veel officieren die er grote moeite mee hebben dat ze oorlog moeten voeren in eigen land."

Voor Zurcher kwam de couppoging als een donderslag bij heldere hemel. "Net als veel andere mensen die Turkije op de voet volgen dacht ik dat een staatsgreep door het leger iets uit het verleden was. Iets dat in het moderne Turkije niet meer mogelijk was. In zekere zin is dat ook zo, want het is geen staatsgreep van het hele leger: het is een couppoging van een deel van het leger."

Hij spreekt van een mislukte staatsgreep, en dat komt volgens hem doordat het de coupplegers niet is gelukt Erdogan te isoleren in zijn vakantiewoning in Marmaris. "Daardoor kreeg Erdogan de mogelijkheid om via de media zijn aanhangers te mobiliseren."

Afgelopen nacht werd ook duidelijk dat een aantal prominente generaals zich niet achter de coupplegers schaarden.

"Er zijn meer staatsgrepen en pogingen daartoe geweest de afgelopen vijftig jaar", zegt Zurcher. "Deels gingen die via de hiërarchie van het leger. Die verliepen vaak soepel en werden als het ware met een draaiboek uitgevoerd."

Maar er zijn ook pogingen geweest waarbij slechts een deel van het leger betrokken was. "Dan wordt er na een geslaagde coup een geschikte topgeneraal gezocht die zich achter de staatsgreep schaart en als symbolisch kopstuk fungeert. Dit is duidelijk een staatsgreep van dit type."

Zurcher denkt dat de legerleiding nooit betrokken was bij deze staatsgreep. "Dat zegt wel wat over de verdeeldheid binnen het leger. En over de legerleiding, die niet de volledige greep heeft op zijn eigen officierenkorps."

Vooral president Erdogan zal profiteren van de mislukte couppoging, zegt Zurcher. "Hij zal keihard terugslaan en dat gaat verder dan alleen de coupplegers." Dat zien we volgens hem nu al door het aanpakken van onder meer 3000 rechters. "Het is heel duidelijk dat hij deze coup gebruikt om af te rekenen met zijn tegenstanders."