Wilhelmina moedigde 'lieve neef' Leopold aan

• Lambert Teuwissen

  Redacteur

Ze konden het goed met elkaar vinden, koningin Wilhelmina en de Belgische koning Leopold III. Ze wisten zelfs gezamenlijk de scepsis van hun regeringen te overwinnen in een laatste poging de Tweede Wereldoorlog te voorkomen, blijkt uit correspondentie die deze week werd vrijgegeven door het Nationaal Archief.

Uit enveloppen blijkt dat brieven van Leopold aan de Nederlandse vorstin werden afgeleverd op Paleis Het Loo in "Appeldoorn", zoals Leopold het consequent schreef. Hij werd door Wilhelmina 'Cher cousin' genoemd in haar tweetalige brieven. Ze keuvelden over haar pasgeboren kleindochter Beatrix en herinneringen aan staatsbezoeken over en weer.

Serieuze zaken worden ook besproken, zoals de dreigende oorlog. De Anschluss van Oostenrijk bij nazi-Duitsland gebeurde ongeveer een jaar eerder, de annexatie van Sudetenland is nog maar enkele maanden oud.

Wilhelmina vindt dat het tijd is voor 'morele herbewapening'. Ze wilde het "moreel der crisisslachtoffers" herstellen en hoop bieden aan jongeren. Anders zou "de wanhoop zich van hen meester kunnen maken met gevaar van afglijding naar extremistische richting".

Verrast

Wilhelmina zag hierin een belangrijke taak voor zichzelf. "Het ambtenarenkorps is in het algemeen te bureaucratisch ingesteld" en "mijn ministers zijn te veel met hun departementale werk vervuld om zich er zo geheel van los te kunnen maken als in dit geval nodig zou zijn".

Premier Colijn wil op verzoek van de koningin wel praten met Leopold over een internationaal gezamenlijk optreden tegen het gevaar uit Duitsland. Leopold verrast de Nederlandse premier met het plan voor een internationale conferentie van kleine, neutrale staten.

Sceptisch

Door samen met Zwitserland, Portugal en de Scandinavische landen op te trekken kan een vuist worden gemaakt tegen Rusland, Duitsland, de VS en het Britse imperium, houdt de koning Colijn voor. "Het bleek dat de koning zich in concreto met het vraagstuk had beziggehouden, hoewel in enigszins andere vorm dan ik verwacht had", schrijft Colijn aan Wilhelmina.

Colijn is tegen verregaande samenwerking tussen de landen, onder meer omdat de landen tegenstrijdige economische belangen hebben. Toch stuurt hij een afgevaardigde om verder met Leopold van gedachten te wisselen. De koning komt met het idee een gezamenlijke verklaring tegen de naderende oorlog uit te geven.

"Daarvan kan een grote invloed uitgaan", rapporteert de onderhandelaar aan Colijn. Hij voegt eraan toe: "Ook al is men nog zo sceptisch ten opzichte van verklaringen die niet een praktische betekenis hebben".

Colijn wil geen topconferentie van regeringsleiders. "Geheel de politieke en journalistiek wereld, van Alaska tot Kaap Hoorn en van Spitsbergen tot Kaap de Goede Hoop, zou gaan snateren als eenden indien plotseling een achttal eerste ministers van kleine landen rond een tafel zou gaan zitten."

Nee, liever kijkt de Nederlandse regering naar wat achter de schermen mogelijk is. "Deze tijd is minder geschikt voor een openbare handelswijze van deze aard", zeker nu het nog gaat om zo’n "vaag denkbeeld".

Wilhelmina blijft intussen met Leopold corresponderen over het initiatief en hem aanmoedigen. "Het interesseert mij natuurlijk ten zeerste." Uit de correspondentie blijkt ook teleurstelling dat hun inzet niet meer wordt gewaardeerd.

Beschaving

Uiteindelijk krijgt Leopold toch een beetje zijn zin. Op 23 augustus 1939 doet België samen met Nederland, Luxemburg en de Scandinavische staten een vredesoproep. "Het ergste kan nog vermeden worden, maar het is hoog tijd", zegt Leopold in een toespraak.

In haar correspondentie onderschrijft Wilhelmina die gedachte. "Ik heb de moed nog niet verloren en wil geloven dat een algemene vernietiging van onze beschaving op het laatste ogenblik kan worden voorkomen."

Hoe futiel het Belgische initiatief was, bleek snel. Een dag later wordt in Moskou het Molotov-Ribbentroppact gesloten, het niet-aanvalsverdrag tussen Duitsland en de Sovjet Unie. Daarmee nam Hitler het laatste obstakel weg voor de inval in Polen. De Tweede Wereldoorlog begint een week later.