In zijn Boekenweekessay 'Zink' traceert David Van Reybrouck de merkwaardige geschiedenis van het vergeten ministaatje Neutraal Moresnet.
Nieuwsuur wandelt vanavond met David Van Reybrouck langs de grenzen van Moresnet en bezoekt er de familie Rixen.
Eigen vlag
Nederland, België en Duitsland hadden het ministaatje meer dan een eeuw lang als gemeenschappelijk buurland. Een volkomen vergeten staatje, dat nu tot Duitstalig België behoort, maar van 1816 tot 1918 een eigen vlag, eigen bestuur, eigen rijkswacht (één veldwachter), eigen postzegels (twee weken geldig) en eigen vrolijk nationaal volkslied had in het Esperanto, de Amikejo-mars.
Het was iets minder dan drieënhalve kilometer groot. Men vond er zink, stokerijen, bordelen, smokkelaars, filantropen en bossen.
Je zou het een slordig compromis kunnen noemen om te voorkomen dat er een tweede slag bij Waterloo zou komen.
Er werd door Nederland en Duitsland om het wonderlijke ministaatje gevochten om de waardevolle zinkmijn die op het grondgebied lag. De grenzen werden steeds weer aangepast en de inwoners wisselden voortdurend van nationaliteit, met alle gevolgen van dien.
"Het meest bizarre ministaatje dat Europa ooit heeft gekend", zo omschrijft David Van Reybrouck Neutraal Moresnet in zijn boek. "Je zou het een slordig compromis kunnen noemen om te voorkomen dat er een tweede slag bij Waterloo zou komen."
Na de val van Napoleon in 1815 moesten de grenzen binnen Europa opnieuw worden getrokken. Ook die tussen Pruisen en het Koninkrijk der Nederlanden. België bestond toen nog niet. "Het stukje land was heel gewild omdat de belangrijkste zinkgroeve van Europa er lag. Zinken teilen, emmers, de daken van Parijs; alles werd destijds gemaakt met het waardevolle zink uit de mijn van Moresnet", zegt Van Reybrouck
"Omdat Nederland en Duitsland niet konden beslissen wie het meeste recht op de winstgevende mijn had, koos men ervoor het land neutraal te laten zijn."
Aantrekkingskracht
Er werden tenminste vier talen gesproken. Omdat het om neutraal gebied ging, oefende het een aantrekkingskracht uit op smokkelaars, prostituees, belastingontduikers, criminelen en tienermoeders. Later veranderde Moresnet voortdurend van nationaliteit.
In het essay van Van Reybrouck staat Moresnet-inwoner Emil Rixen (1903-1971) centraal. "Zonder ooit in zijn leven te verhuizen is hij Neutraal geweest, rijksingezetene van het Duitse Keizerrijk, inwoner van het Koninkrijk België en staatsburger binnen het Derde Rijk. Voor hij wederom Belg werd - zijn vijfde nationaliteitswissel - is hij afgevoerd als Duits krijgsgevangene. Hij heeft geen grenzen overgestoken, de grenzen zijn hem overgestoken."
Identiteit
De parallel met de huidige vluchtelingencrisis is duidelijk. "Wij leven in een tijd dat we geloven dat grenzen papieren zaken zijn", zegt Van Reybrouck. "Hoe artificieel een grens ook is, zodra hij er is, heeft hij betekenis. Grenzen doen ertoe, zodra je binnen bepaalde grenzen bent geboren bepalen ze je identiteit."
Leo en Betty Rixen, twee van de kinderen van Emil Rixen die nog altijd in hun geboortehuis wonen, zijn met een andere nationaliteit geboren. Leo: "Ik ben geboren als Duitser en mijn zuster Betty als Belgische, maar we voelen ons vooral Europeaan. Onze vader leerde ons altijd dat je respect moet hebben voor iedereen als mens, ongeacht zijn nationaliteit."