Willem-Alexander krijgt binnenkort een nieuwe 'onderkoning'

• Piet van Asseldonk

  redacteur Koninklijk Huis

Nog dit jaar krijgt koning Willem-Alexander te maken met een nieuwe vicepresident van de Raad van State. Die wordt vaak 'onderkoning' genoemd, omdat de koning de (ceremoniële) voorzitter is van dit Hoge College van Staat én omdat hij - nog nooit bekleedde een vrouw dit ambt - geldt als "een belangrijk persoonlijk adviseur van het staatshoofd bij staatkundige kwesties".

Op 20 oktober treedt Piet Hein Donner af als vicepresident van de raad, omdat hij dan 70 jaar wordt. De ervaring leert dat het ongeveer een jaar duurt om een opvolger te vinden. Temeer omdat sinds 2010 in principe iedereen naar deze functie kan solliciteren. Daartoe verschijnt binnenkort een advertentie in de Staatscourant.

Onderkoning van Nederland

De benaming 'onderkoning van Nederland' voor de vicepresident van de Raad van State is pas echt in zwang gekomen gedurende de vijftien jaar dat de jurist Herman Tjeenk Willink dit ambt bekleedde. Hij doorliep een ambtelijke carrière en was voor de PvdA lid en voorzitter van de Eerste Kamer voordat hij in 1997, onder koningin Beatrix, 'onderkoning' werd.

In deze functie stond hij voortdurend op de bres voor de monarchie, was hij als informateur betrokken bij tal van kabinetsformaties en onderhield hij nauwe contacten met het Koninklijk Huis.

Zo leverde hij een bijdrage aan de 'opleiding' van Willem-Alexander, aan de 'inburgering' van Máxima en werd hij peetvader van prinses Amalia. Ruim een jaar voor het aftreden van Beatrix droeg Tjeenk Willink, want 70 jaar, het stokje over aan de door de wol geverfde jurist, CDA-politicus en ex-minister Donner.

Echte werk

Nu, ruim zes jaar later, zit er weer een nieuwe 'onderkoning' aan te komen. Het afscheid van Donner zal de eerste keer worden dat Willem-Alexander feitelijk de voorzittershamer van de Raad van State, waarvan sinds 2004 ook Máxima lid is, zal hanteren. Het echte werk van dit Hoge College van Staat is namelijk in handen van de vicepresident.

Dat werk heeft twee pijlers: "het adviseren van regering en parlement" en het optreden als "hoogste algemene bestuursrechter". Daarnaast spreekt de raad in hoogste instantie recht bij geschillen tussen burger en overheid: vooral in zaken rond ruimtelijke ordening en in vreemdelingenzaken.

Omdat deze twee taken in het licht van de scheiding der machten lastig te combineren bleken, zijn er in 2010 min of meer waterdichte schotten tussen geplaatst.

Hervormingen

De afgelopen jaren heeft de ruim 200 jaar oude Raad van State meerdere staatkundige hervormingsplannen, die aan haar positie en taken tornden, weten te pareren. Er gingen stemmen op om de (niet gekozen) raad maar helemaal op te heffen. Politici zijn niet gebonden aan de adviezen van de raad en krijgen, zo luidt de redenering, toch al volop advies.

Sommige partijen willen dat de koning niet langer voorzitter van de Raad van State is. Ofschoon het slechts een ceremoniële functie betreft, wordt het onduidelijk genoemd dat de koning in die functie de regering adviseert terwijl hij daar als staatshoofd zelf (zonder echte macht) deel van uitmaakt.

Minister van Staat

Intussen geldt de positie van vicepresident van de Raad van State nog steeds als invloedrijk en prestigieus. Als kandidaten noemde De Telegraaf eind vorig jaar al D66'er Thom de Graaf, ex-minister en nu lid van de Eerste Kamer, en CDA'er Wim van de Donk, commissaris van de Koning in Noord-Brabant. Wie het wordt, beslist de regering.

De aftredende 'onderkoning' Piet Hein Donner wordt zonder twijfel, want dat is gebruikelijk, Minister van Staat. Hij kan in deze erefunctie koning Willem-Alexander, zij het enkel desgevraagd, blijven adviseren; net als Minister van Staat Herman Tjeenk Willink die ervoor zorgde dat de naam onderkoning ingang vond.