Expositie nuanceert beeld van foute schilder Pyke Koch

• Jeroen Wielaert

  verslaggever

In het gedempte licht van de eerste museumzaal kom je op de Pyke Koch-tentoonstelling in het Centraal Museum direct terecht in de broeierige jaren 30. Onontkoombaar is het treffen met de blikken van Mercedes de Barcelona en Asta Nielsen. De een kijkt recht vooruit met opengesperde ogen, de ander blikt dromerig weg naar rechts.

Centraal hangt Kochs zelfportret met zwarte hoofdband waarmee hij zich toonde als fascist. Het zijn treffende contrasten op de tentoonstelling De wereld van Pyke Koch.

Als jongen uit de betere stand was Koch verplicht om te studeren. Het werd Rechten in Utrecht, maar daar trok de kunst hem vol verve van de wetboeken vandaan. Autodidactisch als hij was, schilderde hij het ene na het andere pleidooi voor een eigen, wondere werkelijkheid. Vaak met Utrecht als decor, dan weer frivool, dan weer sinister, bijtend, dreigend.

Magisch werk

Aan al zijn doeken uit die jaren 30 is te zien hoe precies Koch kon observeren en hoe gefascineerd hij was door de vrolijke dingen van het leven, maar ook voor de zelfkant. Hij was niet alleen in die beleving. Op de Oudegracht 341 maakte Koch deel uit van een bijzondere kunstkring met schrijvers en dichters Martinus Nijhoff, Cola Debrot en Jan Engelman.

Het Utrechtse museum heeft al eerder Koch-exposities gehad, maar die bleven beperkt tot zijn eigen werk. De nieuwe tentoonstelling wordt extra boeiend door de gulle flankering met werken van collega's als Carel Willink, Raoul Hynckes en Charley Toorop en buitenlanders als Georg Grosz en Otto Dix. Allemaal even magisch, met droomwerken vol onvoorstelbare schoonheid en drastisch onheil.

Bewonderaar Mussolini

Uit 1930 dateert Kochs Nocturne, een tweeluik waarmee hij zijn eerste schandaal veroorzaakte. Op het ene doek staat een door homoseksuelen gefrequenteerd urinoir en het andere is een zelfportret, plassend. Dit realisme werd als al te obsceen beoordeeld.

Vlakbij hangt Kochs omstreden zelfportret met zwarte hoofdband uit 1937. Met die ferme 'selfie' begonnen de grootste moeilijkheden voor Koch, al was hij zich daar niet direct van bewust bij het schilderen. Hij was liefhebber van het fascisme, als bewonderaar van de Italiaanse dictator Mussolini. Zijn kunstvrienden konden het hem blijkbaar niet uit zijn hoofd praten.

Toen het portret werd afgedrukt in het Utrechts Nieuwsblad noemde de krant het "aantrekkelijk, maar ook afstotend". In een schaars interview uitte Koch zijn bedenkingen over vrijheid: "Het heeft veel gif gebracht".

De rest is geschiedenis. Koch kwam bekend te staan als fout. Dat hij zich tijdens de oorlog van de NSB afkeerde, kon dat hardnekkige oordeel niet meer veranderen. Tot ver na de bezetting is hij door blijven schilderen als de meester die hij was.

Het is te zien in een ander deel van de expositie: Kochs droom. Dan keert het circus terug met een vrouw in een ingewikkelde handstand en blakende boerinnen. Het is de magisch-realistische renaissance van Pyke Koch met Piero della Francesca als een van zijn voorbeelden. Er is helemaal niets verkeerds aan te ontdekken. Het zijn de onschuldige landschappen van Pyke Koch.

Goed en fout

Voor het Centraal Museum gaat het om de nuancering van begrippen als goed en fout. "Dat zelfportret was in zijn ogen zeker niet fout", zegt directeur Bart Rutten. "Je had onlangs nog de discussie over linkse hobby's, linkse kunst. Thierry Baudet riep op tot de kunst van Koch. Die werken kunnen we in een hedendaags perspectief opnieuw tonen. Ik vind dat een museum, als het goed zijn werk doet, vragen stelt over toen en nu. Daarmee breng je de maatschappij verder. Daarom is het goed dat we Koch in deze tijd hebben."

Pyke Koch heeft zich in het openbaar nooit over zijn foute tijd uitgelaten. Daarom was het des te aardiger om bij de opening van de tentoonstelling zijn eerste zoon Peter (1940) te ontmoeten, inmiddels gepensioneerd diplomaat. "Bij ons thuis ging het vooral over de Koude Oorlog. Mijn vader was een cold-warrior, sterk tegen Rusland." Dus het was allemaal niet zo beladen thuis? "Nul!"