Anton Heyboer, veel meer dan die dwaas met vijf vrouwen

• Jeroen Wielaert

  verslaggever

Het werk was fel begeerd door de derde Dokumenta in Kassel, 1964. Na die tentoonstelling hing het jaren lang in de kantine van een Duitse radiozender in Hamburg. In 2006 verdween het in de obscuriteit van een kist van een galerie. Na een tip kwam het in 2017 weer tevoorschijn in het Gemeentemuseum Den Haag: Het Goede Moment van Anton Heyboer.

Als spectaculaire herontdekking hangt het bij de entree als Heyboers eigen Nachtwacht. Een stelsel van 27 etsen met een mysterieuze centrale opening, omringd door vogels. Het werk is ook de naamgever van de expositie, bedoeld als museaal eerbetoon aan de grillige kunstenaar.

Anton Heyboer is in de herinnering blijven hangen als een dwaze schilder met een menagerie van vijf vrouwen in een chaotische boerderij in het Noord-Hollandse Den Ilp. Het was in de slotfase van zijn loopbaan dat hij het zo in de loop van de jaren zeventig bracht tot Bekende Nederlander die de draak stak met de gevestigde orde in het algemeen en de kunstwereld in het bijzonder.

Hij kreeg het stempel van belangrijkste volkskunstenaar, werkend uit een bron van artistieke krankzinnigheid. Zijn clowneske optredens met zijn hofhouding hielden al het belangrijke werk dat hij voor die tijd had gemaakt onterecht uit het zicht, tot ver na zijn overlijden in 2005.

Eigen logica

Heyboer was geen normaal mens, als product van een rusteloze jeugd en ingrijpende oorlogsontwikkelingen. Zijn vader was geen steun voor hem, zijn moeder niet zorgzaam. De Duitsers voerden hem voor de Arbeitseinsatz naar Berlijn. Daar werd Anton ziek en stortte hij in. Na de oorlog begon hij zijn pijn in etsen te verwerken. Volgens een latere persoonlijke diagnose over zijn kwellingen leed hij aan een Christuscomplex.

In 1954 heeft Heyboer zijn hoogst individuele systeem ontworpen ter bezwering van zijn trauma's en als houvast in zijn bestaan. Hij vervatte zijn wezen in een meetkundig stelsel vol diagonalen en cijfersymboliek. De toenmalige Haagse conservator Hans Locher was de eerste die er dieper inzicht in kreeg. Hij had nauw contact met de kunstenaar en schreef een boek over hem.

In een zaaltekst voor een tentoonstelling in het Gemeentemuseum Den Haag in 1967 omschreef Locher het zo: "Heyboers systeem staat in de hedendaagse kunst geheel op zichzelf. Zijn etsen en collages zijn als primitieve beelden in een volkenkundig museum. Even als zulke beelden komen ze voort uit een werkelijkheid, die anders is dan de ons bekende werkelijkheid, maar die een eigen logica heeft."

Die tekst gaat nog steeds op. Het systeem is en blijft moeilijk toegankelijk. Het voert veel verder dan het populaire gedartel in Den Ilp.

Artistieke zelfvernietiging

Halverwege de jaren vijftig koopt de Haarlemse Galerie Espace een fors aantal etsen van Heyboer aan. De plastisch chirurg Jan Hendrik Piers ontfermt zich in die tijd over hem als een belangrijke mecenas. Piers' naam komt herhaaldelijk voor op de etsen die onderdeel zijn van Het Goede Moment.

Na de tentoonstelling van dat werk op documenta III in 1964 gaat het snel met Heyboer. Zijn doeken komen in Los Angeles te hangen naast die van tijdgenoten als Francis Bacon, David Hockney en Jean Dubuffet. Heyboer is hot. Maar hij is er zelf niet bij, wars van elke stroming dan ook. Hij houdt zich ook het liefst op afstand bij de tentoonstelling van 1975 in het Stedelijk Museum. De daar tentoongestelde doeken schildert hij na afloop over in roze. Het is geweldige artistieke zelfvernietiging, te zien aan het slot van de nieuwe expositie in Den Haag, 2017.

Voor curator Doede Hardeman begon het werk aan de expositie vijf jaar geleden met de vondst van een kistje met foto's uit de collectie van Wim van Sinderen van het naburige fotomuseum. Heyboer had ze gemaakt met zijn vrouwen - sfeerbeelden van het leven op hun rommelige erf, portretten van elkaar. Heyboer heeft de eindselectie gemaakt van een serie die op de expositie te zien is. Elke afbeelding is op vier losse printbladen aaneengevoegd.

Zo ontstaat een breed scala aan etsen, schilderijen, beelden en fotografie alles van Heyboer, veel meer dan die snel getekende kip waarmee hij op het laatst het hart van Holland stal. Het ontbeert esthetiek, maar het komt wel aan, zoals de reeks etsen, vervaardigd met luciferhoutjes het zijn horizontale strepenvelden, als de onregelmatige hersengolven rechtstreeks uitgezonden uit het brein van de maker. Het knarst, het schuurt.

Hardeman is trots om Heyboer in al zijn complexiteit te kunnen tonen. "Je stapt bij iemand binnen. Je moet het wel willen", stelt hij.

"Het is geen makkelijke kunst. Je kunt er blij van worden. Voor anderen zal het shockerend zijn, een ontdekking, of een ontstelling. We doen onszelf tekort door er alleen op een platte manier naar te kijken."

Gisteren maakte ook Nieuwsuur een verhaal over Anton Heyboer. Dat lees je hier: