Wereldjes in een notendop: mini-Jezus gespiest door splinterlansen

• Lambert Teuwissen

  Redacteur

Nieuwsgierig volgt een aapje de oploop aan het hof van Pilatus, waar Jezus op de achtergrond wordt gegeseld. Zijn mimiek is duidelijk, hoewel zijn hoofd niet groter is dan een speldenknop. De ketting waaraan hij vastzit, is nog priegeliger: individuele schakels zijn herkenbaar, nauwelijks groter dan zandkorreltjes.

Het is een van de ongeveer twintig houten figuurtjes die zijn samengepropt in een buxushouten balletje kleiner dan een tennisbal. Ruim dertig van deze verrassende 'gebedsnoten' zijn te zien op de tentoonstelling Small Wonders in het Rijksmuseum.

"Heel weinig mensen zijn op de hoogte van het bestaan ervan. Er was nauwelijks aandacht voor in de kunstgeschiedenis", zegt curator Frits Scholten over het virtuoze houtsnijwerk. "Dat komt doordat het zo klein is. Dat klinkt flauw, maar deze werkjes waren vaak een beetje verstopt."

Miniatuurwereld

De rijkversierde bolletjes, soms niet groter dan een walnoot, kunnen met kleine scharniertjes worden geopend. Dan ontvouwt zich een wonderlijke miniatuurwereld. Jezus aan het kruis niet groter dan een tandenstoker, gespiest door splinterlansen. Torentjes niet breder dan een grasspriet, maar wel met uitgesneden baksteentjes, hemelse scènes met engelen kleiner dan miertjes.

Dat ze zo klein waren, heeft de kwetsbare kleinoden mogelijk gered. "De grote en meer publieke beelden werden in de Beeldenstorm kort en klein geslagen. Dit soort kleine dingen kon je bewaren", legt Scholten uit. "Bovendien waren ze niet van goud of zilver, dus omsmelten gebeurde ook niet."

De kunststukjes werden eind 15e, begin 16e eeuw gemaakt. Hoewel slechts een ervan gesigneerd is, gaan experts ervan uit dat ze allemaal uit het atelier van Adam Dirkszoon in Delft komen. Veel details over de maker zijn er niet.

"Al die stukken zijn technisch en stilistisch identiek. Ze komen dus van één hand", redeneert Scholten. "Zo heeft hij een trucje met kleine gewelfjes boven de scènes, waarin luikjes zitten om er als maker van bovenaf bij te kunnen. Die zijn zo dichtgezet dat het lijkt alsof ze deel uitmaken van het plafond. Alleen doordat het hout in de loop der eeuwen is gaan werken, zijn we erachter gekomen."

"Het moet een belezen man zijn geweest. Hij moet Latijn hebben beheerst, want zijn signatuur is in die taal. Hij moet de bijbelse verhalen goed hebben gekend. Ook zal hij mathematische kennis hebben gehad, want hij gebruikte aan de buitenkant vaak gekke geometrische figuren met veelvlakken."

"Wat heel verrassend was toen we ze allemaal bij elkaar zagen, was dat elke gebedsnoot uniek is. Op een of twee keer na herhaalt hij zich helemaal niet, zelfs bij de meest voorkomende scènes als kruisigingen. Telkens bedacht hij nieuwe variaties. Dat is opvallend, omdat ze in die tijd over heel Europa verspreid waren en hij ervan uit kon gaan dat ze niet vergeleken konden worden. Toch heeft hij telkens weer een oud thema opnieuw uitgevonden."

Hoe de noten gebruikt werden, weten we niet precies. Ze lijken ontworpen als sluitstuk voor een rozenkrans, maar Scholten betwijfelt of ze dagelijks tevoorschijn werden gehaald. "Er zijn weinig gebruikssporen. Ze werden gekoesterd als bijzondere dingen, waar je niet elke dag iets mee deed. Misschien werden ze gebruikt om mee te pronken. Niet om elke dag mee te bidden, maar om je vrienden af en toe te verbazen."

De maker sloofde zich ervoor uit met monnikenwerk. In de werkjes zijn fenomenale mini-kroonluchters te vinden, losgewerkte ringetjes die echt kunnen bewegen, een waaiend wimpeltje, bewegende vogels in een kooitjes. Alles nodigt uit om te verdwalen in de miniwereld. Speeltjes voor de ziel, zegt Scholten. "Dat spelelement, amusementswaarde, was noodzakelijk om de serieuze boodschap te vertellen."

Lang niet iedereen kon zich dit soort kunststukken veroorloven. Ze waren bestemd voor hoge adel en zelfs koningen. "De maker moet een directe lijn hebben gehad met het Habsburgse hof in Brussel, of dat van landvoogdes Margaretha van Oostenrijk in Mechelen. Van daaruit werden ze cadeau gedaan aan vorsten als diplomatiek geschenk of aan de adel rond het hof. Zo kwam er bijvoorbeeld eentje in handen van de Engelse koning Hendrik VIII."

Een van Scholtens favorieten is een houten peultje, min of meer op ware grootte. Opengeklapt zijn vijf erwtjes te zien, waarin beelden uit het Oude en Nieuwe Testament gesneden zijn. "Het is een heel gek ding. Dat is zo'n fascinerend voorwerpje. Het geeft meteen de inventiviteit van deze man aan."

Om de minuscule plaatjes goed te kunnen zien, liggen er vergrootglazen naast de vitrines. Toch grijpen veel bezoekers ook naar hun mobieltjes om in te zoomen op de objecten, viel op in Toronto en New York, waar de tentoonstelling eerder te zien was.

Scholten ziet een parallel: de betovering van een iPhone als moderne tegenhanger van de gebedsnoot. "Er is één groot verschil: deze dingen laten de tijd stilstaan, door de iPhone gaat die juist sneller. De informatie komt heel snel binnen, er is nauwelijks tijd om iets te overdenken. Een bericht is nog niet gelezen of nieuwe informatie komt alweer binnen."

"In deze noten wordt de boodschap juist telkens weer opnieuw opgepakt, herkauwd, overdacht. Het wordt veel langzamer en intensiever door iemand opgenomen. Het contrast is heel groot."