Mozes gevonden!
NOS NieuwsAangepast

Zonder Alma-Tadema geen 'Gladiator'

  • Lambert Teuwissen

    Redacteur

  • Lambert Teuwissen

    Redacteur

Zijn naam mag dan veel Nederlanders niets zeggen, zijn stijl leeft voort in Hollywood. Op het moment dat de gevierde Friese schilder Lourens Alma-Tadema langzaam uit het collectieve geheugen begon te verdwijnen, boden de zwaard-en-sandalenfilms zijn kunst een tweede leven. The Ten Commandments, Ben Hur, Gladiator en veel andere films zijn schatplichtig aan deze grotendeels vergeten schilder, toont een tentoonstelling in het Fries Museum.

"Zijn invloed is zeker groot", stelt Ivo Blom van de Vrije Universiteit, die meewerkte aan de tentoonstelling. "Dat zie je in zijn verbeelding van gebouwen als het Colosseum of Romeinse interieurs, maar vooral ook in het beeld van de rijke Romein. Die heeft hij heel mooi verbeeld en dat zie je keer op keer opduiken in films."

Zelfportret op 16-jarige leeftijd

Tadema (1836-1912) was de bekendste Nederlandse schilder van zijn tijd met dynamische, verhalende en mierzoete weergaven van de klassieke oudheid. In een periode dat Van Gogh anoniem voortploeterde in Frankrijk, werd hij geëerd door de koningen van Nederland en België, ontving hij de schrijver Oscar Wilde en de schilder John Singer Sargent thuis in Londen en won de ene kunstprijs na de andere. Hij was lid van de Royal Academy, werd door koningin Victoria geridderd tot Sir Lawrence Tadema en werd uiteindelijk begraven in de Saint Paul’s Cathedral in Londen.

Victoriaans Engeland mocht zich graag spiegelen aan imperialistisch Rome en de Britten waren dol op de fijne stijl van Tadema. "Er waren meer schilders die in de 19e eeuw de oudheid verbeeldden, de Fransman Gérôme bijvoorbeeld. Maar die schilderde meer het publieke, gewelddadige Rome. Het werk van Tadema gaat heel erg over romantiek. La dolce vita van mensen die geen economische problemen hebben."

'Zwarte Tadema'

Om zijn verfijnde werelden vorm te geven deed Tadema veel onderzoek. De "archeoloog onder de kunstenaars" had een gigantische beeldbank, kocht replica's en deed zelf onderzoek, bijvoorbeeld in Pompeï. "Hij was heel precies in het reconstrueren van meubels en interieurs."

Er werd daarom dankbaar leentjebuur gespeeld bij Tadema voor kostuums, rekwisieten en decors. Ridley Scott erkende ronduit dat hij Gladiator had gedraaid in een stijl die hij ‘zwarte Tadema’ noemde, waar hij de luchtige pasteltinten van de schilder door zwart, goud, donkerrood en groen verving.

Soms waren er zelfs letterlijk beeldcitaten. Zo lijkt Cecil B. DeMille geïnspireerd door De dood van de eerstgeborene van de farao voor zijn Ten Commandments. De pose van Yul Brynner met zijn overleden kind doet sterk aan Tadema's versie denken.

  • Fries Museum
    De dood van de eerstgeborene van de farao
  • Fries Musem
    Yul Brunner in The Ten Commandments

Die scène bewijst dat filmmakers Tadema niet alleen als beeldbank gebruikten, maar ook vanwege zijn talent als verhalenverteller. Tadema wilde Romeinen van vlees en bloed tonen, "gedreven door ongeveer dezelfde passies en emoties" als de hedendaagse mens, schreef hij ooit. Daarom schilderde hij dromerige scènes met Boeketreeks-titels als Onbewuste rivalen, Een reeds uitgemaakte zaak of Een stille groet. De titels verwijzen naar een breder verhaal dat de kijker zelf maar moet invullen.

Regisseur

Tadema's werken tonen vaak het moment vlak voor of na het hoogtepunt van de scènes. Ook kiest hij opvallende kaders, waardoor regelmatig belangrijke delen van het tafereel net buiten beeld vallen.

Hij dacht als een regisseur, stelt Blom. "Het is heel suggestief en verhalend. Hij dacht veel na over de setting van zijn werk. Aan het begin van de 20ste eeuw was men daar in de film ook mee bezig, denk maar aan de Duitsers in de jaren 20, zoals Murnau en Lang."

  • Fries Museum
    Onbewuste rivalen
  • Fries Museum
    De rozen van Heliogabalus
  • Fries Museum
    Amo Te Ama Me

Geen wonder dat de vroege filmmakers inspiratie bij hem vonden; zijn schilderijen lijken haast storyboards. Dat wordt nog eens versterkt door Tadema’s spel met dieptewerking. Hij bouwt zijn schilderijen op in verschillende lagen, als een kijkdoos.

"Je ziet dat bijvoorbeeld in Het Frigidarium, waar iemand een gordijn opentrekt en je daarachter een openluchtscène ziet met dames die aan het badderen zijn. Een soort diorama. In de vroege film zie je het volop gebeuren dat iemand een gordijn opentrekt om iets te onthullen dat van tevoren nog niet was te zien. Een verrassingseffect. In een vroege spektakelfilm als Quo Vadis? (1913) zie je ook dat er wordt geëxperimenteerd met diepte."

Het Frigidarium

Het is niets minder dan een verandering in het denken in de film te noemen. "In het begin waren de filmsets vrij klein en hadden ze een geschilderde achtergrond. Denk aan de films van Méliès. In de jaren 10 zie je dat de sets steeds groter worden en er meer wordt gespeeld met diepte. Dat acteurs van voor naar achter lopen, dat er op de achtergrond iets anders afspeelt dan op de voorgrond of dat de camera beweegt. Dat geeft een enorm ruimtelijk gevoel, iets wat ook wordt gesuggereerd in de werken van Tadema."

Wufte toga's

Ironisch genoeg was Tadema’s roem alweer op zijn retour op het moment dat filmmakers hem ontdekten. De Eerste Wereldoorlog deed zijn reputatie ook geen goed: bloemblaadjes, wufte toga’s en sierlijk marmer passen niet in een tijd van ijzer, modder en bloed. Het werk werd afgedaan als decadent en kitscherig, een overblijfsel uit een naïeve tijd waarin men danste op een vulkaan.

Er was een tijd dat je zijn werk voor een prikkie kon kopen, maar die tijd is wel voorbij.

Ivo Blom

Bovendien had de techniek hem ingehaald; zijn realistische stijl was passé. "Fotografie zou de schilderkunst overbodig hebben gemaakt, dus je kon je beter op een idee werpen dan op het nabootsen van de werkelijkheid. Men vond die figuratieve fijnschilderkunst niet zo belangrijk meer", legt Blom uit. "Foto en film zouden dat veel beter doen."

Pas ver na de Tweede Wereldoorlog groeide de waardering voor Tadema weer. Tegenwoordig zijn zijn schilderijen miljoenen waard. Zijn Mozes gevonden! is zelfs het duurste 19e eeuwse schilderij van een niet-impressionist: het werd in 2010 voor 35 miljoen dollar verkocht op een veiling.

Afgelopen zondag dook nog een schilderij op in de Britse variant van Tussen Kunst en Kitsch, waarvan de waarde op enkele tonnen werd geschat. Blom: "Er was een tijd dat je zijn werk voor een prikkie kon kopen, maar die tijd is wel voorbij."

Deel artikel:

Advertentie via Ster.nl