Beatrix hield zich aan politieke rol
Door eindredacteur Piet van Asseldonk
Als constitutioneel vorst en als staatshoofd kan koningin Beatrix bogen op een vrijwel vlekkeloze staat van dienst. Nauwgezet heeft ze zich gehouden aan de spelregels van de constitutionele monarchie. Aan haar koningschap kleeft geen enkele echte affaire. Ze heeft de monarchie geen moment in gevaar gebracht.
Ze geeft die juist meer grandeur en aanzien dan haar moeder koningin Juliana deed. Dat lokt gaandeweg, binnen en buiten het parlement, reacties uit van principiële tegenstanders van de monarchie.
Republikeins
Politieke partijen, groepen en genootschappen die zich principieel tegen de monarchie uitspreken, zijn er altijd geweest. Veel publiciteit krijgt in 1996 de oprichting van het Republikeins Genootschap door een groep vooraanstaande Nederlanders. Beatrix is dan 16 jaar koningin en haar worden veel (ook politieke) invloed en een zekere eigengereidheid toegeschreven.
In politieke kring is het Thom de Graaf van D66 die in 2000 de monarchie structureel op de korrel neemt en er een maatschappelijke discussie over uitlokt. Hij wil de monarchie moderniseren en pleit in dat verband al voor een ceremonieel koningschap.
De bij vlagen felle discussies tijdens het premierschap van PvdA'er Wim Kok over de vraag of de macht van Beatrix moet worden ingeperkt, leiden uiteindelijk niet tot veranderingen. Overigens laat Willem-Alexander in een interview blijken dat hij niet blij zou zijn met een politiek uitgekleed koningschap.
Ceremonieel koningschap
In de laatste jaren van de regeerperiode van Beatrix neemt de roep (opnieuw) toe om de politieke rol van de koningin wat in te dammen en over te stappen op een louter ceremonieel koningschap naar Zweeds model. In dat model is voor de koningin bijvoorbeeld geen (politieke) rol meer weggelegd als lid van de regering en als 'moderator' van kabinetsformaties. Vooral tijdens de moeizame formatie van het Kabinet-Rutte I (een coalitie van VVD en CDA met gedoogsteun van de PVV) in 2010 gaan daarvoor stemmen op.
Sommigen verdenken koningin Beatrix ervan dat ze haar invloed gebruikt heeft om zo'n kabinet tegen te houden, omdat ze niet gesteld zou zijn op de populistische en steeds populairder wordende PVV van Geert Wilders.
Maar de monarchiediscussie verzandt in 2010 omdat politieke partijen het onderling sterk oneens blijven. Het draait allemaal om de vraag of de koningin, die als staatshoofd samen met het kabinet 'de regering vormt', haar lidmaatschap van de regering zou moeten opgeven.
Daarvoor is een wijziging van de grondwet nodig. Zoiets vergt jaren en eist een tweederde meerderheid in het parlement. Die is er niet. Zeker niet als de PvdA tegen blijkt. De sociaal-democraten zijn bang dat een los van het kabinet opererend staatshoofd - door populariteit bij de bevolking op te bouwen - meer dan gewenste macht krijgt waar de politiek via de ministeriële verantwoordelijkheid geen vat meer op zou hebben. De VVD en de christelijke partijen willen sowieso niets veranderen.
Formatie zonder koningin
Toch wordt er in 2012 een klein stapje richting een ceremonieel koningschap gezet. Op initiatief van D66 wordt begin 2012 artikel 139a van het reglement van orde van de Tweede Kamer veranderd. Dat heeft tot gevolg dat de Tweede Kamer voortaan verplicht is zelf het voortouw te nemen bij de formatie van een kabinet. De koning mag daarbij geen rol meer spelen.
Nog hetzelfde jaar 2012 moet dit door de onverwachte val van het kabinet-Rutte I, met vervroegde verkiezingen als gevolg, al in de praktijk worden gebracht. Als gevolg daarvan treedt op 5 november 2012 ? na een razendsnelle formatie onder regie van de Tweede Kamer - het eerste kabinet aan dat tot stand is gekomen zonder inbreng van het staatshoofd: het kabinet-Rutte II (VVD en PvdA).
Voordat koningin Beatrix het nieuwe kabinet traditiegetrouw presenteert op de paleistrappen, worden ten overstaan van haar ? al even traditiegetrouw ? de nieuwe bewindslieden beëdigd. Op herhaald aandringen van een meerderheid van de Tweede Kamer gebeurt dat echter voor het eerst ? de tweede nieuwigheid na de formatie buiten de koningin om ? in de openbaarheid. Dat wil zeggen dat een door de RVD ingehuurde camera er beelden van beschikbaar stelt.
Televisietechnisch en organisatorisch verloopt dat verre van vlekkeloos. Door een misverstand in de communicatie moet de beëdiging tot hoorbaar ongenoegen van de vorstin zelfs nog een keer over, omdat de NOS die mist doordat de RVD die veel vroeger dan afgesproken is van start laat gaan. Ondanks dit "toneelstukje", zoals Beatrix het noemt, is de eerste openbare beëdiging van nieuwe bewindslieden dan echter een feit.
Populisme
Steun voor de monarchie is in de 21ste eeuw hoe dan ook niet langer vanzelfsprekend. Grote groepen mensen die zich door de politiek niet begrepen en gehoord voelen, keren zich tegen de Haagse politiek waartoe ze ook koningin Beatrix rekenen.
Pim Fortuyn geeft deze mensen stem. Populisme is dan binnen de Nederlandse politiek een feit. Fortuyn is zelf tegenstander van de monarchie, maar bepleit niet de afschaffing ervan. Ook hij wil niet verder gaan dan een ceremonieel koningschap.
Na de moord op Fortuyn in 2002 en het verdwijnen van zijn partij LPF, is het voormalig VVD-lid Geert Wilders en zijn Partij voor de Vrijheid (PVV), die wat betreft de kritiek op de monarchie de fakkel overnemen. Ook Wilders wil de politieke macht van de koningin inperken, maar zegt nadrukkelijk achter de monarchie te staan. Dat verhindert hem met zijn PVV niet om de koninklijke familie kritisch te volgen en er bijvoorbeeld op aan te dringen dat de Oranjes in tijden van economische crisis mee bezuinigen met het volk. Sommige kersttoespraken vallen bij de PVV-leider evenmin goed.
Uitgesproken felle kritiek uit hij als koningin Beatrix bij haar staatsbezoek aan Oman begin 2012 een hoofddoek draagt tijdens het bezoek aan een moskee. Volgens PVV-leider Wilder 'een trieste wanvertoning', omdat de koningin daarmee de onderdrukking van de vrouw door de islam legitimeert. Premier Rutte en (heel ongebruikeijk) ook de koningin zelf pareren de kritiek door erop te wijzen dat het hier om een gebruikelijke manier van respect betuigen gaat aan de gewoonten van het land dat bezocht wordt.
Strandvilla
Het meest bedreigend voor de monarchie tijdens de regeerperiode van koningin Beatrix is de kritiek op haar en met name die op Willem-Alexander naar aanleiding van incidenten en als reactie op hun rijkdom en jet setachtige levenswijze. In 2009 komt de kroonprins onder vuur te liggen door zijn plannen voor een vakantievilla in Mozambique. Koningin Beatrix krijgt dan voor het eerst het verwijt dat ze niet meebezuinigt met haar onderdanen.
Er vallen felle verwijten, ook van koningsgezinde partijen, en premier Balkenende moet alle zeilen bijzetten om koningin, kroonprins en monarchie te verdedigen. Tekenend is dat zelfs de Oranjeverenigingen in deze dagen een kritisch geluid laten horen.
Uiteindelijk bindt Willem-Alexander in en zet hij zijn Mozambiquaanse villa te koop en doet hij die van de hand. Later koopt hij in Griekenland overigens een nieuwe vakantievilla als zomerverblijf. Ook dan is er kritiek, maar die ebt geleidelijk weer weg.
De koningin laat tijdens een staatsbezoek aan Noorwegen weten het vanzelfsprekend te vinden, al hoeft ze dat niet, dat ze zelf meebetaalt aan het groot onderhoud van haar jacht De Groene Draeck. De ergste kou is dan uit de lucht, al blijft er gemor dat het Koninklijk Huis niet of nauwelijks hoeft te bezuinigen in tijden van economische crisis waarin aan iedereen grote financiële offers worden gevraagd.
Discussies over de monarchie hebben natuurlijk ook geen echte politieke prioriteit in een land dat kampt met grote financiële en politieke problemen, maar het idee dat een ceremonieel koningschap ook goed zou zijn voor Nederland, verdwijnt niet meer. Het kan elk moment weer de kop opsteken.
Samenspel
Van beslissend belang in ons bestel blijkt telkens weer een soepel samenspel tussen de koningin en de premier. Bij conflicten tussen hen kan er geen winnaar zijn. Die conflicten, zo leert de praktijk, liggen trouwens eerder op de loer als het om familiezaken bij de Oranjes gaat, dan wanneer het echte staatszaken betreft.
Binnen de gouden regel dat de premier verantwoordelijk is voor alle daden en uitspraken van het onschendbare staatshoofd, ligt de speelruimte van de koning of koningin besloten. Koningin Beatrix werkte soepel samen met generatiegenoot Ruud Lubbers (CDA). Premier Wim Kok (PvdA) loste via stille diplomatie het probleem van de verloving van Willem-Alexander met Máxima op en premier Balkenende (CDA) ging na aanvankelijke stroefheden principieel breeduit achter Beatrix staan bij kritiek op haar.
Premier Mark Rutte (VVD), een generatie jonger dan Beatrix, deed snel na zijn aantreden al niet anders. Het besef dat staatshoofd en minister-president in onze constitutionele monarchie aan elkaar zijn overgeleverd, breekt bij elke premier snel door.
En koningin Beatrix, opgevoed met dat idee, heeft zich steeds strikt naar die regel gedragen, al zal dat haar niet verhinderd hebben via het adviseren en bemoedigen van ministers af en toe wat (politieke) invloed uit te oefenen. Maar nooit meer dan politici hebben toegelaten.