NOS NieuwsAangepast

Oudste telescoop leek op kogelhuls

"We liepen langs de graafwerkzaamheden voor de nieuwe spoortunnel in Delft en zeiden gekscherend tegen elkaar: het zou leuk zijn als we het pistool van Balthazar Gerards nu zouden vinden. Dat zou hij immers na de moord op Willem van Oranje in het water hebben gegooid", vertelt directeur Patrick van Mil van Prinsenhof-museum in Delft.

"Toen we terugkwamen met dit koperen buisje hadden we niet het flauwste vermoeden dat we iets anders hadden gevonden wat heel bijzonder was." De directeur van het museum vertelt graag over de vondst van de oudste telescoop van Nederland.

Boerhaave

Stadsarcheoloog Steven Jongma van Delft zag het voorwerp, 10 cm lang en 2 cm in doorsnee, aanvankelijk aan voor een kogelhuls, maar er bleek aan beide uiteinden een glazen plaatje te zitten.

Daarop werd besloten de hulp in te roepen van het Museum Boerhaave in Leiden, dat alle kennis en apparatuur in huis heeft om goed onderzoek te doen. Daar is het buisje deskundig schoongemaakt en geanalyseerd en werd duidelijk dat het om de oudste telescoop van Nederland ging.

Centrum van wetenschap

De vindplaats is niet zo vreemd, als je bedenkt dat Delft in de zeventiende eeuw een centrum was van kunst en wetenschap. Het was de tijd van de schilder Vermeer en de wetenschapper Antoni van Leeuwenhoek, wiens microscopen wereldberoemd zijn.

En van instrumentmaker Evert Harmsz. die de kunst beheerste het glas zo te slijpen dat de lenzen van de kijker een verrekijker maakten, vertelt Jongma.

Deskundigen dateren de kijker op de eerste helft van de zeventiende eeuw en gaan er gezien de vindplaats en de geschiedenis van uit dat de telescoop voor militair gebruik was. "Hij is gevonden in de stadsgracht vlak bij een bolwerk, een verdedigingswerk tijdens de tachtigjarige oorlog", aldus Jongma.

Spinola

De telescoop heeft in die oorlog een belangrijke rol gespeeld, zo blijkt uit de geschiedschrijving. Prins Maurits toonde in 1608 de telescoop, een Nederlandse vinding uit dat jaar, aan zijn Spaanse aartsrivaal Spinola, die op zijn uitnodiging een demonstratie bijwoonde.

Toen Spinola door de kijker keek, stelde hij tot zijn schrik vast: "vanaf nu zal ik niet meer veilig zijn". Spanje verloor uiteindelijk de oorlog, zij het om meerdere redenen en pas in 1648.

Van die eerste telescopen is in ons land niets bewaard gebleven. Dat komt volgens directeur Van Delft van Museum Boerhaave omdat ze in Nederland van blik werden gemaakt. En blik ging natuurlijk roesten.

Koper

In andere landen, waar de vinding snel zijn weg vond, werd veelal koper gebruikt. De oudste telescoop ter wereld, uit 1609, bevindt zich dan ook in Florence en heeft ooit toebehoord aan Galilei. In Nederland was de oudste telescoop tot nu toe eentje uit 1658 van Huygens. Huygens was de eerste in Nederland die de kijker naar boven richtte en er sterren mee ging bestuderen.

De telescoop van Delft is na uitvoerig onderzoek weer in elkaar gezet en binnenkort te bezichtigen. De kijker werkt weer als vanouds; hij vergroot vijf keer, genoeg om bergen op de maan te kunnen waarnemen. Maar dat zullen de bezoekers van het museum niet met eigen ogen mogen uitproberen.

Deel artikel:

Advertentie via Ster.nl