De doodstraf voor een Hitler-grap

Door redacteuren Marijn Dorrestijn en Lambert Teuwissen

Een grap vertellen over Hitler kon in de Tweede Wereldoorlog voldoende zijn voor de doodstraf. Hét gezicht van dat geperverteerde rechtssysteem onder het nationaal-socialisme was rechter Roland Freisler. Hij werd berucht door bekende zaken, onder meer tegen Sophie en Hans Scholl. Maar uit een nieuwe biografie blijkt dat hij zijn gang kon gaan door de zwijgende meelopers, die nooit verantwoording hebben hoeven afleggen.

Als rechter van het gevreesde Volksgerechtshof werd Freisler berucht omdat hij Sophie en Hans Scholl tierend de les las en de 20 juli-samenzweerders uitschold in de rechtszaal. In het boek Moordenaar in toga gaat het Helmut Ortner echter niet om de beroemde zaken. Het gaat hem om de vele duizenden onbekende slachtoffers die door Freisler ter dood veroordeeld werden ? en de zwijgende meelopers die dat mogelijk maakten.

"De grote criminelen, Hitler, Göring, Goebbels, die zijn haast losgeweekt van de geschiedenis. Die miljoenen slachtoffers, het is haast abstract. Ze zijn overal verantwoordelijk voor, maar voor niks specifiek. Aan mensen als Freisler kun je namen van mensen verbinden. Het zijn dan geen anonieme slachtoffers meer."

Wraakzucht

In zijn boek behandelt Ortner een handjevol zaken. Een kapper die een grap vertelde over Hitler. Doodstraf. Een moeder van vier kinderen, die wilde dat haar man het front verliet. Doodstraf. Een priester die alvast plannen maakte voor na de oorlog. Doodstraf.

"Ik wil de normaliteit van de barbaarsheid laten zien. De alledaagse wreedheid", stelt Ortner. "Freisler geloofde dat je ook over de kleine man bijzonder hard moest oordelen, om af te schrikken. Dit waren volksverraders. Duitsland streed tegen het communisme, tegen het wereldjodendom, tegen de vijand, en over ieder die twijfel uitte, moest men een hard oordeel vellen. Hij had een enorme wraakzucht."

Het Volksgerechtshof, dat door de nazi's was opgericht om te oordelen over verraad, maakte met Freisler als voorzitter zijn bloedigste tijd mee. Gemiddeld waren er tien doodvonnissen per dag. In 1942 kregen slechts 107 van de 2573 mensen die werden voorgeleid vrijspraak. 1192 mensen werden gedood, vaak al binnen enkele uren na het vonnis.

Geen demon

Volgens Ortner had Freisler een sadistisch genoegen in zijn werk. "Hij was altijd al hoogmoedig, ijdel en machtsbelust; je zou hem een streber kunnen noemen. Zijn zittingen gebruikte hij als podium, als ware het een theaterstuk. Hij vernederde de beklaagden en maakte zichzelf groot. Hij wilde een dominante rol spelen in de rechtszaal."

Het verbaasde Ortner hoe makkelijk dat Freisler lukte. "De nazi's hadden een verborgen camera in de rechtszaal, die filmde door een klein gat in een hakenkruisvlag. Op de beelden zie je Freisler brullen tegen weerloze mensen. Het roerde mij dat in de zaal ook anderen zaten, andere rechters, advocaten, die het accepteerden. Zij gaven hem dat podium. Ze waren stille medeplichtigen."

Het was voor Ortner het bewijs dat Freisler geen uitzondering was. "Je kunt Freisler niet los zien van de anderen. Hij was geen demon in toga, die uit de hel was opgestegen. Het was iemand uit de boezem van het Duitse volk. De Duitsers hebben hem en zijn carrière mogelijk gemaakt."

Zondebok

Freisler zou nooit zelf voor een rechter verschijnen; hij kwam in februari 1945 om het leven tijdens een bombardement in Berlijn. Maar dat ook zijn collega's de dans ontsprongen, is voor Ortner onbegrijpelijk. Niet een werd er aangeklaagd. Sterker nog: na de oorlog bleven ze vaak jurist in de nieuwe Bondsrepubliek.

De dode Freisler werd door zijn oud-collega's met succes als zondebok gebruikt, stelt Ortner. "Het gaat vaak zo met personen uit de geschiedenis: die worden uit de politieke context gehaald en neergezet als de verpersoonlijking van het kwaad. Daarmee worden alle anderen van hun zonden vrijgepleit."

"Ik heb enkele van die collega's bezocht. Ze waren totaal niet schuldbewust en krijgen vandaag nog hun pensioenuitkering over die tijd. Ze zeiden slechts: wat gisteren recht was, kan vandaag geen onrecht zijn."

Helmut Ortner - Moordenaar in toga - Just Publishers - ISBN: 9089752781