"Mijn hart konden ze niet afnemen"

Door Esther Bootsma

Zijn stijve dansje met gebogen armen was aanstekelijk. Zijn glimlach deed harten smelten. Maar de bewondering voor Nelson Mandela kwam vooral doordat hij een moreel icoon was. De man die zich na 27 jaar gevangenis verzoende met zijn blanke onderdrukkers en de zwarte Zuid-Afrikanen voorging naar de vrijheid.

Zelfs zijn vrienden, zoals Bill Clinton, konden het nauwelijks begrijpen. Hoe kon Mandela de blanke leiders zo snel vergeven? "Weet je, ze hadden alles van me afgenomen", antwoordde Mandela. "De beste jaren van mijn leven, ik kon mijn kinderen niet zien opgroeien. Ze vernietigden mijn huwelijk. Ze mishandelden me, lichamelijk en geestelijk. Maar mijn geest en mijn hart konden ze niet van me afnemen."

Woede

Op de dag van zijn vrijlating, 11 februari 1990, voelde hij wel degelijk grote woede in zich opwellen, gaf hij later toe. "Maar ik moest het laten gaan. Anders blijft het aan je vreten", zei hij tegen Clinton.

Het antwoord was Mandela ten voeten uit. Hij liet graag zien dat hij wel degelijk menselijk was. En geen heilige, zoals velen hem noemden. Van die heldenverering moest hij niets hebben. Hij was bescheiden, hartelijk en zei vaak dat hij eigenlijk een simpele ziel was die helemaal niet zo veel wist en kon. "Ik ben een zondaar die maar blijft proberen", grapte hij tegen zijn bewonderaars.

'Onruststoker'

Mandela wordt in 1918 geboren in Mvezo en groeit op in Qunu, een eenvoudig dorp in de Oostkaap. Mandela's voornaam is eigenlijk Rolihlahla, wat zoiets betekent als 'onruststoker', maar een leraar op de lagere school geeft hem zijn Engelse naam Nelson.

Als hij dreigt te worden uitgehuwelijkt aan een vrouw van wie hij niet houdt, vlucht Mandela naar Johannesburg. Daar verdient hij geld met baantjes in de mijnen, zodat hij daarnaast rechten kan studeren.

Samen met Oliver Tambo opent hij het eerste zwarte advocatenkantoor van Zuid-Afrika. Hij wordt politiek actief en klimt snel op tot leider van de jeugdafdeling van het Afrikaans Nationaal Congres (ANC).

Terrorist

Na een aantal bomaanslagen op militaire en industriële doelen wordt het ANC verboden en Mandela gezocht als 'terrorist'. In 1962 wordt hij gearresteerd. Tijdens het proces doet hij zijn beroemde uitspraak over een maatschappij waarin iedereen gelijk is. "Als het moet, is dat een ideaal waarvoor ik bereid ben te sterven." Het wordt geen doodstraf, maar levenslang.

Intussen groeit het protest tegen het Zuid-Afrikaanse blanke bewind. Wereldwijd zijn er demonstraties en popconcerten voor de vrijlating van Nelson Mandela, die is uitgegroeid tot hét boegbeeld van de strijd tegen de apartheid.

Scheiding onvermijdelijk

Op 11 februari 1990 komt Mandela vrij, na 27 jaar gevangenschap. Hij mag dan grijs en stram zijn, van zijn idealen en zijn vechtlust is hij niets verloren. Alleen roept hij niet langer op tot geweld, maar tot verzoening. De onbesuisde jonge bokser is veranderd in een bedachtzame oude man. En die wijsheid heeft hij nodig, want er breken zware jaren aan.

Privé loopt het tragisch mis met zijn vrouw Winnie, van wie hij innig houdt. Door alle schandalen rond haar, zoals haar betrokkenheid bij de moord op de zwarte jongen Stompie Sempei, is een scheiding onvermijdelijk.

Burgeroorlog

Tegelijkertijd stevent Zuid-Afrika af op een burgeroorlog. Extreem-rechtse blanken plegen aanslagen en er breekt een golf van geweld uit in de zwarte townships.

In deze jaren toont Mandela zijn grootste kracht. Hij weet in zware onderhandelingen Zuid-Afrika van de rand van de afgrond te loodsen. In 1993 krijgt hij samen met de toenmalige president Frederik Willem de Klerk de Nobelprijs voor de Vrede uitgereikt voor zijn inspanningen om vrede in Zuid-Afrika te brengen.

Ongekend zijn de taferelen bij de eerste vrije verkiezingen in 1994; kilometers lange rijen geëmotioneerde zwarten en blanken broederlijk door elkaar voor de stembussen.

Ze kiezen Mandela tot president. Hij is dan al 75; een leeftijd waarop de meeste bejaarden al lang van hun pensioen genieten. Als president is hij niet onverdeeld succesvol. Zijn beloften van miljoenen huizen, schoon drinkwater en werkgelegenheid kan hij niet waarmaken. Ook reageert hij veel te laat op de aidsepidemie, de ziekte waar later een van zijn eigen zonen aan zal overlijden.

Chequeboek

Maar symbolisch is zijn presidentschap in Zuid-Afrika van onschatbare waarde. Mandela zet Zuid-Afrika terug op de wereldkaart. Het is niet langer een paria-staat, maar juist een regenboogland dat als voorbeeld dient voor de rest van de wereld.

Na vijf jaar geeft hij het stokje over aan Thabo Mbeki. Maar hij gaat daarna geenszins van zijn pensioen genieten. Onvermoeibaar blijft hij fondsen werven, voor zijn kinderfonds en voor de strijd tegen aids. Elke captain of industry, elke miljonair wil graag met hem lunchen en trekt met liefde zijn chequeboek voor Mandela.

Pensioen

Rond zijn negentigste verjaardag kondigt hij aan zich terug te trekken uit het openbare leven. "Ik ga met pensioen van mijn pensioen", grapt hij. En: "Bel mij niet, ik bel u". Zijn laatste jaren slijt hij met zijn nieuwe vrouw, Graca Machel, de weduwe van de vermoorde president van Mozambique. En met zijn grote schare kinderen en kleinkinderen.

Hoewel zijn gezondheid sterk achteruitgaat, is hij in juli 2010 nog wel in staat de slotceremonie van het WK-voetbal in Zuid-Afrika mee te maken. Een groots, glorieus evenement, dat zonder hem zeker niet op het Afrikaanse continent zou zijn gespeeld. Net zoals Zuid-Afrika zonder de magie van Nelson Mandela een ander land zou zijn geweest.