"Aangenaam griezelen" in museum

Door redacteur Lambert Teuwissen

Voor het eerst in bijna twee eeuwen komen de twee anatomische lessen van Rembrandt bijeen. Het beroemde doek met dokter Nicolaes Tulp en het minder bekende met dokter Deijman worden herenigd in een tentoonstelling in het Haags Gemeentemuseum.

Beide Rembrandts hingen ooit in de gildekamer van het Chirurgijngilde van Amsterdam. Het werk met dokter Deijman ging in 1732 grotendeels verloren bij een brand. Van de groep geportretteerde mensen zijn alleen nog een gildelid, het geprepareerde lichaam en de handen van Deijman te zien.

"Het staat bekend als de dokter zonder hoofd", zegt Norbert Middelkoop, conservator van het Amsterdam Museum, waar het schilderij normaal hangt. "Ik haast me altijd te zeggen dat de brand voor mijn tijd is gebeurd."

Schilderijen

De wegen van de twee schilderijen scheidden in de 19de eeuw, toen de opvolger van het gilde ze wegens geldgebrek verkocht. De Les van Tulp werd in 1828 gekocht door koning Willem I, die het doek in het Mauritshuis hing. De 'Deijman' ging naar Londen, maar werd eind 19de eeuw weer naar Amsterdam gehaald.

Tulp betekende de doorbraak van Rembrandt van Rijn. Op het schilderij toont de dokter net de hand van de ontlede misdadiger. "Dat is doordacht", zegt Middelkoop. "Het verwijst naar het belangrijkste instrument van de medicus: zijn hand, het buigen en strekken van de vinger."

Suprême

"Rembrandt geeft een moment suprême weer, een wending in een handeling", vertelt Middelkoop die ook meeschreef aan de catalogus van de tentoonstelling. "Hij past de regels van de historische schilderkunst toe op een groepsportret. Dat doet hij ook bij de Nachtwacht, bij de Staalmeesters. Bij Tulp zie je hoe het drama van die boodschap doordringt bij zijn publiek. Ze reageren ieder op hun eigen manier."

De Les van Deijman moet zo mogelijk nog meesterlijker geweest zijn. Rembrandt koos een ambitieus onderwerp, zowel voor schilder en chirurgijn: de ontleding van de hersenen. Rembrandt wilde het oude Tulp-werk overtreffen, net zoals de geportretteerde dokter Deijman verder wilde gaan dan zijn collega Tulp.

"Je moest wedijveren met je voorgangers, het beter doen", zegt Middelkoop. "Deijman moet dus hebben gekozen voor een hersensectie om over Tulp heen te gaan. Hij gaat naar het allerhoogste en allerlastigste, de hersenen. Hij legt de zetel van de voornaamste menselijke eigenschappen bloot. En passant pakt hij een sikkelvormig membraan op. Die sikkel verwijst naar de zeis van Magere Hein. Er zit een gedenk-te-sterven in."

Moralistische boodschap

Die moralistische boodschap droegen de chirurgijns ook uit tijdens hun jaarlijkse les. "Men worstelde met de vraag of we mogen snijden in menselijk vlees. Je maakt inbreuk op de integriteit van het hoogtepunt van Gods schepping. Daarom worden de anatomische handelingen gekoppeld aan een moralistische uitleg. Door de mens te bestuderen, komen wij tot meer kennis over onszelf en dichter bij dat goddelijke van die schepping."

De sfeer in de werkelijke anatomische lessen zal overigens minder plechtig zijn geweest. Het publiek was welkom, met een dagkaartje of een passe-partout voor drie dagen. "Er waren regels die het streng verboden om te lachen en ook om lichaamsdelen mee te nemen uit de snijzaal. Blijkbaar was die regelgeving nodig. Op spotprenten zie je ook altijd een hond die aan de dunne darm begint en denkt 'lekker hapje'."

"Die anatomische lessen waren voor het gewone publiek aangenaam griezelen. Wij gaan naar het spookhuis op de kermis of een pittige thriller. Dit was lering en vermaak, en ook een beetje griezelen."

Smaakvol

Op de tentoonstelling in het Gemeentemuseum zijn behalve de twee Rembrandts ook acht andere anatomische lessen uit de Gouden Eeuw te zien, net als moderne kunst over de verhouding tussen lichaam en geest. Uiteenlopende zaken zijn te zien, van stokoude medische preparaten tot surreële moderne kunst.

"Ik geloof dat het mooi gelukt is om de 17de eeuw te combineren met kunst van rond 2000. Heel smaakvol", oordeelt Middelkoop. "Maar misschien moet je wel even zorgen dat je iets in je maag hebt als je gaat kijken."

De Anatomische Les - Norbert Middelkoop e.a. - Toth - ISBN 9789068686326