Column: Italiaanse toestanden

Vandaag naar de stembus, dan een regering formeren en we kunnen er weer vier jaar tegenaan. Althans op papier. Maar de praktijk is anders. Het laatste kabinet dat de volle periode van vier jaar uitzat, dateert al weer van heel lang geleden: het eerste kabinet Kok (1994/98) om precies te zijn. Sindsdien heeft Nederland gemiddeld eens in de twee jaar verkiezingen. Met daarna een nieuwe regering en nieuw beleid.

Vroeger noemde we dat smalend 'Italiaanse toestanden'. Voor politieke verslaggevers zoals ondergetekende een feest zonder einde; maar minder aantrekkelijk voor burgers en bedrijven die rekening moeten houden met aanhoudend snel wisselend kabinetsbeleid.

Duitsland

De kern van het Duitse kiessysteem is machtsevenwicht, of Gleichgewicht zoals ze dat noemen. Dat hebben ze niet helemaal zelf bedacht: de geallieerden hebben na de oorlog een dwingende rol gespeeld bij de ontwikkeling hiervan. De achterliggende idee was dat een herhaling voorkomen moest worden van de wild-west-taferelen uit de Weimar-republiek, uit de periode tussen de beide wereldoorlogen, die de opkomst van het nationaal-socialisme mede mogelijk hebben gemaakt. Tegen die achtergrond is een aantal veiligheidsconstructies in het systeem opgenomen, dat cruciaal is voor dat evenwicht. De kiesdrempel van vijf procent is voor velen een bekend voorbeeld uit het Duitse systeem. Partijen die niet over die drempel komen, krijgen geen zetels in de volksvertegenwoordiging.

Eenmansbedrijven

Minder bekend is dat een politieke partij in Duitsland om aan verkiezingen deel te kunnen nemen democratisch georganiseerd moet zijn, dus een bestuur hebben, leden met stemrecht en wat daar nog meer bij komt kijken. Politieke eenmansbedrijven als de PVV mogen in Duitsland niet aan de verkiezingen meedoen. Dat wil overigens niet zeggen dat het Duitse systeem gesloten is voor nieuwkomers: de Grünen, die Linke en recentelijk ook de Piraten bewijzen het tegendeel. Nog een voorbeeldje van het streven naar machtsevenwicht. Twee belangrijke factoren in het Duitse politiek-bestuurlijke stelsel zijn bewust ver van de politieke woelingen in de hoofdstad gevestigd. De Centrale Bank zit in Frankfurt en het Bundesverfassungsgericht (het grondwettelijk hof), dat toevallig op 'onze' verkiezingsdag een cruciale uitspraak doet over het Europese noodfonds ESM, zit in Karlsruhe.

Verder kan bijvoorbeeld de Bondskanselier tussentijds niet zomaar worden weggestemd. Nee, meteen moet de Bondsdag dan een nieuwe kiezen. Voordat een motie van wantrouwen wordt ingediend (konstruktives Misstrauensvotum) moeten de initiatiefnemers dus al een meerderheid in het parlement hebben gevonden voor het kiezen van een opvolger. Een machtsvacuüm is slecht voor het machtsevenwicht, is de achterliggende redenering. Tot dusver is het pas één Bondskanselier overkomen: Helmut Schmidt in 1982.

Gekkigheid

Zonder nadelen is het Duitse systeem overigens niet. Het is er niet eenvoudig snel grote veranderingen door te voeren, want het heeft nogal wat voeten in aarde om alle spelers mee te krijgen. Maar het voorkomt een hoop gekkigheid en gegeven de economische voorspoed in de Bondsrepubliek is het politieke systeem bepaald geen Spaßbremser. Maar belangrijker nog: dankzij het Duitse systeem is het land een toonbeeld van stabiliteit.

Dat gold ooit ook voor Nederland, maar met het verdwijnen van de zuilen is hier langzaam een einde aan gekomen. Toen de zuilen nog bestonden maakten de 'hoge heren' onder elkaar uit welke stromingen met elkaar samenwerkten in de politiek, de rest volgde zonder morren. Maar die tijd is voorbij: met het afnemen van de verzuiling is langzaam maar zeker bloot komen te liggen dat het Nederlandse kiessysteem veiligheidsmaatregelen tegen instabiliteit mist die bijvoorbeeld het Duitse systeem wel heeft.

Het Nederlandse politieke landschap is wel vaker versnipperd geweest, maar toen hielden de zuilen de boel bij elkaar. Dat is voltooid verleden tijd. Naarmate in de jaren 80 en 90 het belang van de zuilen afnam, raakten kiezers op drift en met de komst van nieuwkomers als de LPF, de PVV en de Partij voor de Dieren werden de grote partijen veel kleiner en raakte het politieke landschap versnipperd. Een snelle opeenvolging van een reeks kabinetten van uiteenlopende samenstelling was uiteindelijke het gevolg.

Stabiel kabinet

Vrijwel alle partijen hebben de afgelopen weken in hun campagnes benadrukt dat het de hoogste tijd is voor een stabiel kabinet dat vier jaar aanblijft, in verband met de financiële crisis in Europa. Maar kan dat nog wel in het huidige politieke landschap? Hoe de uitslag vandaag ook uitpakt, de kans is heel klein dat er snel een nieuw slagvaardig kabinet is, gelet op de ervaringen in de afgelopen jaren.

Wordt het daarom misschien tijd om vernieuwingen door te voeren in het Nederlandse kiesstelsel en bijvoorbeeld nog eens goed te kijken naar het Duitse systeem. Of naar de veiligheidskleppen die andere landen hebben ingebouwd, zoals het districtenstelsel in het Verenigd Koninkrijk en de sterke positie van de president in Frankrijk?

Kamervoorzitter Gerdi Verbeet had deze week een interessant idee. In het reformatorisch Dagblad pleitte zij ervoor dat het parlement niet meer tussentijds ontbonden moet kunnen worden, nadat een kabinet is gevallen. Gerdi Verbeet: ,,Vijf verkiezingen voor de Tweede Kamer binnen tien jaar is veel. Sommigen pleiten voor een kiesdrempel. Daar ben ik tegen. Evenredige vertegenwoordiging vind ik mooi. Minderheden moeten een plek houden in het parlement. Bovendien zou een kiesdrempel ons in de huidige politieke constellatie, waarin alle grote partijen middelgroot zijn, niet helpen. Waar ik wel serieus over zou willen nadenken is een vaste zittingstermijn voor de Tweede Kamer, net als nu geldt voor gemeenten en provincies. Als het kabinet dan valt, moeten de fracties binnen de bestaande politieke verhoudingen een nieuwe coalitie vormen."

Geen tussentijdse verkiezingen meer dus na een kabinetscrisis, zoals nu aan de orde is door de val van het kabinet Rutte, suggereert Verbeet. Of moeten we misschien het Duitse systeem maar gewoon overnemen? Nederland wordt toch al vaak de zeventiende deelstaat van de Bondsrepubliek genoemd.

Wilco Boom