'Vrienden maakten Spinoza chiquer'

Door redacteur Lambert Teuwissen

De 'Ethica' van Spinoza gold in zijn tijd als zó controversieel, dat de filosoof het werk slechts postuum durfde uit te geven. Daardoor was het echter ook nooit precies duidelijk welke tekst van Spinoza was en wat zijn vrienden er na zijn dood aan veranderd hadden. Een handgeschreven versie die in de archieven van de Inquisitie in het Vaticaan is gevonden, brengt daar verandering in. Vandaag verscheen de Nederlandse vertaling van die oertekst van de 'Ethica'.

"Deze nieuwe tekst staat zo dicht mogelijk bij het origineel. Dichter dan voorheen", zegt Han van Ruler, die het werk bezorgde. "Dit is eigenlijk het eindstadium van de 'Ethica'. In de laatste anderhalf jaar van zijn leven heeft hij er nog wel iets aan vertimmerd, maar niet veel meer. Hier is door niemand aangezeten behalve Spinoza zelf."

Chiquer

Volgens Van Ruler draagt de oerversie bij aan wat we weten over Spinoza. "Het gekke is eigenlijk dat het zeer overeenkomt met de versie die we al kenden. Het boek bewijst dat wat we altijd gelezen hebben van Spinoza, ook echt zijn tekst is geweest, hoewel het postuum is uitgegeven."

Toch zijn er ook passages die verschillen. "Er zijn wat uitvoerigere passages in de latere tekst, die komen van Spinoza zelf, maar er zijn ook wat veranderingen van woorden. Dat hebben zijn vrienden gedaan. Ze maakten Spinoza iets chiquer, want zijn Latijn was eigenlijk wat slecht. Spinoza had echt alle zeilen moeten bijzetten, omdat hij het pas op latere leeftijd had geleerd."

Afhandig

Het manuscript werd in 2010 toevallig teruggevonden door een Nederlandse wetenschapper die onderzoek deed naar het Inquisitie-archief. Juist doordat de tekst zo controversieel was, is deze vroege versie, waarschijnlijk uit 1675, bewaard gebleven.

"Een vriend van Spinoza had het overgeschreven en aan een andere vriend meegegeven, Tschirnhaus. Deze was in Rome een oude bekende van Spinoza tegengekomen, de Deen Niels Stensen. Die was daar begonnen aan een carrière in de Rooms-katholieke Kerk en was net bisschop geworden. Stensen wist Tschirnhaus het werk afhandig te maken en overhandigde het aan de Inquisitie."

"Op 23 september 1677 heeft de zeer illustere en eerwaarde heer Nicolaus Stenonus, bisschop van Titiopolis dit boek aangegeven en gezegd dat het boek is beschreven in het rapport dat hij aan de Congregatie van het Heilig Officie heeft overgelegd", liet Stensen trots op het manuscript schrijven. Hij dacht ongetwijfeld dat hij de wereld van Spinoza's ketterse ideeën had afgeholpen, maar realiseerde zich niet dat het werk zo juist meer dan 300 jaar later weer zou opduiken.

Ethica - Spinoza - Boom - ISBN: 9789461057532. De Latijnse versie is gepubliceerd door uitgeverij Brill (ISBN: 9789004209268)