Volksrechtbanken Rwanda klaar
Ze zijn geprezen en bekritiseerd: de volksrechtbanken in Rwanda. Deze gacaca's werden speciaal opgericht om de ontelbare verdachten van de genocide in 1994 te berechten. Na tien jaar zit het werk van deze volksrechtbanken erop. Gisteren was de laatste zitting.
"Gacaca was misschien niet perfect", zei de Nederlandse oud-minister Jan Pronk, die te gast was bij een ceremonie in het Rwandese parlement. "Maar de gacaca-bijeenkomsten hebben ongetwijfeld een belangrijke bijdrage geleverd aan een wederopbouw die wordt gekenmerkt door gerechtigheid en vrede."
Tijdens de volkerenmoord in 1994 werden zo'n 800.000 Rwandezen vermoord. Er waren zoveel verdachten dat de gewone rechtbanken het werk niet aankonden. Gevangenissen puilden uit, er stierven zelfs gevangenen door de slechte omstandigheden.
Rechtspraak op het gras
Daarom besloot de regering tot de oprichting van gacaca's. Letterlijk betekent het gras, naar de traditionele bijeenkomsten op een heuvel waar dorpsoudsten vroeger ruzies beslechten. De dorpen mochten nu zelf de volksrechters kiezen, die ditmaal geen conflicten over koeien moesten oplossen maar moesten oordelen over volkerenmoord.
De afgelopen tien jaar zijn er 12.000 gacaca's geweest. Twee miljoen mensen stonden terecht, 65 procent is schuldig bevonden. Sommigen kregen lange straffen.
"De gacaca-rechtbanken hebben enorm geholpen, omdat iedereen er zijn verhaal mocht houden. Bovendien werden de zaken snel behandeld, terwijl gewone rechtszaken heel lang duren. Maar het belangrijkst is dat we hoorden hoe onze familieleden werden vermoord en waar hun lichamen werden begraven", zei nabestaande Esther Mukamabano op de laatste zitting.
Scherpe kritiek
Maar er is ook veel kritiek. Mensenrechtenorganisatie Human Rights Watch bracht vorig jaar een vernietigend rapport uit over de gacaca's. Van eerlijke processen was lang niet altijd sprake. De volksrechters waren slecht getraind, verdachten kregen soms geen goede advocaten en getuigen voelden zich geïntimideerd.
"Veel mensen vertelden ons dat ze hun mond hielden tijdens de gacaca's, zelfs als ze geloofden dat verdachten onschuldig waren", aldus de Afrika-directeur van Human Rights Watch. Deze getuigen waren bang dat ze anders zelf zouden worden vervolgd voor medeplichtigheid aan de genocide.
Ook zijn de gacaca's misbruikt om persoonlijke vetes te beslechten. Mensen zijn vals beschuldigd en veroordeeld wegens genocide. Corrupte volksrechters konden hier makkelijk voor worden omgekocht.
Anarchie en vernietiging
Maar de Rwandese president Kagame verdedigde de volksrechtbanken, vooral als instrument van verzoening. Hij gelooft dat Rwanda slechter af was geweest zonder de gacaca's, dat de haat tussen Hutu's en Tutsi's dan nog groot was geweest.
"We hadden drie keuzes. De eerste was het gevaarlijke pad van de wraak, de tweede was een algemene amnestie. Beide zouden hebben geleid tot verdere anarchie en vernietiging. Daarom kozen we de derde, moeilijker manier om er daadkrachtig mee om te gaan en de eenheid van het land te herstellen."