Waarom Duitsland geen PVV heeft
Door Wilco Boom in Berlijn
Denemarken heeft de Deense Volkspartij, Finland de Ware Finnen, Frankrijk het Front National, Oostenrijk de FPÖ, Vlaanderen het Vlaams Belang en Nederland de Partij voor de Vrijheid van Geert Wilders. Partijen die - naast onderlinge verschillen - gemeen hebben dat ze sterk op het eigen land zijn gericht, buitengewoon sceptisch zijn over de Europese Unie en de euro en niks moeten hebben van immigratie, vooral als het om moslims gaat.
Opvallend afwezig in de rij landen met grote populistische en eurosceptische partijen is Duitsland. Tot nu toe hebben zulke groeperingen in het belangrijkste land van de Europese Unie geen voedingsbodem weten te vinden. Hoe komt dat?
Otto Fricke, Bondsdaglid voor de liberale FDP, wijt het aan het Duitse oorlogsverleden. "Buitenlanders mogen zeggen dat de oorlog nu toch al meer dan 65 jaar geleden is; wij mogen dat niet. Mijn opa is nog lid geweest van de SA en de NSDAP", zegt hij.
De Geschiedenis
Het is bepaald niet zo dat er in Duitsland geen ruimte is voor nieuwe politieke partijen. Meest recente voorbeeld is de Piratenpartij. Volgens de opiniepeilers gaat deze internet-beweging hoge ogen gooien bij komende verkiezingen voor de deelstaat-parlementen van Schleeswijk-Holstein en Noordrijn-Westfalen. Andere voorbeelden zijn Die Grünen en Die Linke. Maar rechtse partijen lukt dat niet. Wie je ook spreekt, 'De Geschiedenis' komt steeds naar voren als belangrijkste verklaring.
"De politieke cultuur in Duitsland is sterk gekleurd door het nationaal-socialisme uit het verleden", zegt politicoloog Carsten Koschmieder van de Freie Universität in Berlijn. "Politiek en media reageren daardoor sneller dan elders op alles wat zweemt naar rechts-extremisme. We hebben hier wel extreem-rechtse partijen, zoals de NDP, maar die zitten zo in de taboesfeer dat ze er niet in slagen de anti-Europa en anti-eurogevoelens die er natuurlijk ook in Duitsland zijn, te mobiliseren."
Controverse
Hoe gevoelig het verleden in Duitsland ligt, bleek enkele weken geleden toen schrijver en Nobelprijswinnaar Günter Grass een kritisch gedicht over Israël publiceerde. Hij kreeg een storm van kritiek over zich heen; in een krant werd hij uitgemaakt voor De eeuwige Antisemiet, een weinig subtiele verwijzing naar de hier verboden nazi-propagandafilm De eeuwige Jood. Ook de prominente SPD'er en bankier Thilo Sarrazin werd kalltgestelt, nadat hij in zijn boek 'Duitsland schaft zichzelf af' scherpe kritiek op het Duitse migratiebeleid had geventileerd.
Het uit Berlijn afkomstige Bondsdaglid Eva Högl (SPD) zegt: "Ik hoop elke dag dat er in Duitsland geen PVV opkomt, maar het potentieel is er wel. Wat tot nu toe ontbreekt, is iemand met charisma die ook leiding aan zo'n beweging wil geven. Als Sarrazin de wil had gehad en het charisma, had hij zeker succesvol kunnen zijn."
Het Hamburgse Bondsdaglid Jan van Aken (Die Linke) beaamt dat: "Als er een charismatische rechtspopulist opstaat, hebben wij ook in Duitsland een probleem. In de achterban van veel partijen, ook bij ons, bestaat sympathie voor Sarrazin. Maar tot nu toe trekken wij een deel van de proteststemmen naar ons toe."
Eurocrisis
Het laat zich vanzelfsprekend niet voorspellen of Duitsland gevrijwaard blijft van een sterke populistische partij. De miljarden die Bondskanselier Angela Merkel op tafel legt om de eurocrisis te bezweren, wakkeren ook in Duitsland de kritiek op Europa aan. Onbehagen over migranten gaat aan Duitsland niet voorbij. Het boek van Thilo Sarrazin was een zegen voor de boekhandels en de portemonnee van Sarrazin; er zijn meer dan 1,3 miljoen exemplaren verkocht. En de oorlog is voor steeds meer Duitsers een ver verleden. Nu nog spelen oud-politici die voor 1939 geboren zijn, zoals Helmut Schmidt, een invloedrijke rol in het politieke debat. Dat houdt eens op.
Maar vooralsnog lukt het in elk geval niet politieke munt te slaan uit kritiek op de euro en de komst van migranten. De rechtsradicale splinters die het proberen, zoals de NDP en Die Freiheit, leiden een marginaal bestaan. Ze zetten elkaar de voet dwars, pogingen tot samenwerking leiden meestal tot de oprichting van weer een nieuwe partij.
Wat daarbij zeker een rol speelt, is dat de CDU en de Beierse zusterpartij CSU de rechterflank doelbewust afdekken, met harde uitspraken over bijvoorbeeld Griekenland en migranten. Het was wijlen CSU-leider Franz Josef Strauss die ooit zei dat er rechts van de CSU geen partij mag komen. Tot nu toe werkt dat.
Kiesdrempel
De Duitse wetgeving mag niet onvermeld blijven als het gaat om de vraag waarom rechtspopulistische bewegingen hier niet echt van de grond komen. Meest bekend is de kiesdrempel van 5 procent.
Verder is het hier onmogelijk een partij zo te organiseren als Wilders dat heeft gedaan. De PVV is een vereniging met een besloten karakter, een eenmansbedrijf, waarvan Wilders zelf het enige lid is. CDU-Bondsdaglid Jens Spahn: "In de Duitse wet is vastgelegd dat een politieke partij een vereniging moet zijn met een bestuur en met leden, liefst zo veel mogelijk, die stemrecht hebben".
Een politieke partij zal in Duitsland dus democratisch zijn of niet zijn. Het is één van de vele voorbeelden van de wijze waarop ze in dit land kort na de oorlog wetten hebben opgetuigd om nieuwe verrassingen in de politiek te voorkomen.
Wilco Boom is politiek verslaggever voor de NOS in Den Haag. In het kader van het Duits-Nederlandse journalistenstipendium, een jaarlijks uitwisselingsprogramma, is hij twee maanden gastredacteur op de politieke redactie van de WDR in Berlijn.